Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 367]

Tussen dakloos en geborgen

In zijn onvergetelijke roman Het leven is elders beschrijft de Tsjechische auteur Milan Kundera zijn hoofdpersonage, de jonge Jaromil die is aangetast door het nu eens verheven dan weer ridikule virus der poëzie, als volgt:

‘(...). achter hem in de verte sloot zich de wereld van zijn kinderjaren en vóór hem ligt (...) de wereld van daden, een vreemde wereld die hij vreest en waarnaar hij wanhopig verlangt.
In dit beeld is de basissituatie van de onvolwassenheid vervat; de dichtkunst is een manier om die situatie aan te kunnen: Een mens, uit het veilige hokje van de kinderjaren verdreven, verlangt ernaar de wereld binnen te treden, maar omdat hij tegelijkertijd voor deze wereld bang is, schept hij uit eigen verzen een kunstmatige, vervangende wereld. Hij laat zijn gedichten om zich heen cirkelen als planeten rond de zon; hij wordt het middelpunt van een klein heelal waarin niets vreemds is, waarin hij zich thuisvoelt als een kind in de moeder, want alles is enkel en alleen gemaakt uit de materie van zijn ziel. Hier kan alles werkelijkheid worden wat er buiten zo moeilijk is; hier kan hij, zoals de student Wolker, met de massa meetrekken naar de revolutie en zoals de jongeling Rimbaud zijn liefjes geselen, maar de massa en de liefjes zijn niet gemaakt uit de vijandelijke materie van een vreemde wereld, doch uit de materie van zijn eigen dromen, ze zijn dus hemzelf geworden en ze verstoren niet de eenheid van het heelal dat hij voor zichzelf had opgebouwd.
U kent toch het schitterende gedicht van Orten over een kind dat binnen het moederlichaam gelukkig was en zijn eigen geboorte ervoer als een schrikaanjagende dood, een dood vol licht en gruwelijke gezichten, zodat het terug wilde, terug in de moeder, terug naar de overzoete geur.
In een onvolwassen man blijft nog lange tijd het verlangen naar de veiligheid en de eenheid van dat heelal dat hij binnen de moeder helemaal met zichzelf vulde, en ook voelt hij angst (of woede) tegenover de volwassen wereld van de relativiteit waarin hij zich verliest als een druppel water in de zee van vreemdheid. Daarom zijn jongens hartstochtelijke monisten, ambassadeurs van het absolute; daarom spint de dichter zich een privé-heelal van verzen (...)’.

De wereld van de volwassenen wordt daarop door Kundera getekend als uitbarstend van het lachen bij zoveel pathetiek, omdat zij weet dat het absolute bedrog is.

Ik citeer zo buitensporig uit deze roman omdat er naar mijn smaak heel helder enkele items aan de orde komen die, mits enige korrekties en toevoegingen mijnerzijds, analoog zijn met poëzieopvattingen die ik, qua funktionaliteit en origine van wat ik gemakshalve maar ‘dichterlijkheid’ zal noemen, voorsta, in zoverre er iets is dat ik voorsta.

[p. 368]

Vooreerst is er het probleem van de tijd, misschien wel de veer van de dichterlijke motoriek. Jaromil ervaart de tijd als de verstoorder van de eenheid die de kinderjaren nog wel enigszins kenmerkt, maar die slechts volkomen is gerealiseerd, ééns en dan niet meer, in de moederschoot. Met dat gevoel van éénheid worden dus haast onvermijdelijk ook veiligheid en geborgenheid geassocieerd. Nooit - zo heeft hij het gevoel - zal hij nog zo absoluut kunnen participeren aan de wereld als hij dat wel deed aan het heelal van de moederschoot. Hij wordt bevangen door dadeloosheid, door de angst en het onvermogen om op doeltreffende wijze deel te nemen aan een wereld die immers staat voor veelheid en chaos.

Poëzie schijnt hem dan ook gericht te zijn op het onderbrengen in een synthese van datgene wat zich wanordelijk en versplinterd aan hem voordoet. Het thema van de dichter die, van de wereld gescheiden door een raam, achter datzelfde raam laboreert aan een eigen wereld is aloud in de wereldliteratuur en wordt er in talloze varianten haast uitentreuren herhaald, maar misschien wijst dat er ook op dat het een essentieel thema is. Ik doe dan ook niets nieuws wanneer ik het impliciet aanwezig stel achter bijna al mijn gedichten.

Reeds wijst de titel van mijn jongste bundel met enige nuance in die richting: Een huis om dakloos in te zijn. Het ligt voor de hand dat het huis uit de titel een metafoor is voor de poëzie zelf, die gericht is op het restitueren van de geborgenheid of van de teloorgegane harmonie. Tegelijk echter wijst het tweede gedeelte van die titel op een nuance. De poëzie is niet adekwaat genoeg als weermiddel: het is een lekke reddingssloep; het is een huis ‘om dakloos in te zijn’. Als het regent wordt men er niet alleen niet minder nat van, maar tevens nog eens extra teleurgesteld doordat men had kunnen hopen een beschutting gevonden te hebben. Wat faalt is de algehele synthese, waartoe elk gedicht uit de aard der zaak slechts een bescheiden en zeer fragmentarische bijdrage kan zijn. Twijfel wordt geen zekerheid, precies omdat het poëtisch middel dat diende om die te verwerven ondergraven wordt door... twijfel.

Daarbuiten wijst die titel nog eens op de ervaring die met een nauwelijks ander facet van de tijd verbonden is: het tempus fugit-motief, het vergankelijkheidsbesef en de daarmee gepaard gaande melancho-

[p. 369]

lie. Elke andere emotie, elk ander thema wordt geplaatst onder het overkoepelende besef dat alles noodwendig wordt gedeterioreerd, dat alles toch naar de knoppen gaat. Dit is evenzeer van toepassing op de ervaring van de eigen lichamelijkheid en van de liefdesbeleving als op datgene wat a.h.w. geïsoleerd achter vensterglas wordt gadegeslagen: het vallen van het blad in de winderige boom daarbuiten behoort haast tot de persoonlijke lijfelijke geschiedenis van het dichterlijke personage. In die zin is ook het lichaam een huis waarin het uit alle kieren tocht en waarin men niet anders dan dakloos kan zijn.

De dubbele betekenislaag van de titel van mijn bundel - het lichaam als huis en het gedicht als huis - impliceert dan ook dat erotiek en het schrijven van poëzie op een weinig uitzicht biedende wijze eenzelfde nogal absoluut gesteld doel pretenderen te dienen. Ik herhaal het hier nogmaals: het herstel van de geborgenheid. Men heeft er met name met betrekking tot mijn bundel Ach, wat zacht geliefkoos om een mild verdriet op gewezen dat de verzen - ook waar zij niet de liefdesbeleving behandelen maar een willekeurig ander onderwerp - toch nog vaak een erotische intensiteit verkrijgen doordat de woorden elkaar bij wijze van spreken onderling gaan strelen, door een herhaling van klankassociaties en ook door de manier waarop zij zichzelf tot echo zijn binnen één en hetzelfde gedicht. Ik denk o.a. aan de eerste strofe van het gedicht ‘In the romantic mood’:

alles is zo vol geheim heimwee
dat zelfs het woord
verliefd naar vroegere woorden hunkert
en zich genegen bij hen schaart
in een gedicht
dat vol verborgen heimwee is.

Precies vanwege het samenvallen van het doel van de poëzie en het doel van de erotiek in de ruimste zin, is dit niet toevallig. Nog heeft men beweerd dat ik binnen de poëzie de absolute omhelzing gestalte zoek te geven. Absolute omhelzing, absolute geborgenheid, het absolute fixeren van de tijd, dit zijn slechts evenzovele kwalifikaties die hetzelfde betekenen, als de diversiteit van middelen waarmee zij worden nagestreefd hetzelfde beogen: de slaap, het zoeken van nest-

[p. 370]

warmte, het aantrekken van een warmere trui, de beroezing aan wijn, het schrijven van een gedicht en wat al niet. Soms heeft men het koud - heb ik ergens geschreven - en dan zoekt men het warmer te hebben. In de grond is het zo simpel als dat.

Vraag blijft de graadbepaling, in hoeverre die oneindige omhelzing gerealiseerd kan worden. Ik placht de absolute geliefde vaak te poneren in de gedaante van het Vleermeisje, de weliswaar elk isolement opheffende, maar dan ook onbereikbare geliefde. Daarmee is het antwoord eigenlijk al gegeven, want absoluutheid en bereikbaarheid verhouden zich nu eenmaal in omgekeerde evenredigheid: hoe meer iets bereikbaar wordt, hoe minder het immers zijn absoluut karakter behoudt.

Hoe dan ook, op de keper beschouwd, zou het falen in het schrijven van het absolute gedicht (of in welk ander absoluut doel ook) repercussies van vergelijkbare grootte moeten hebben, nl. de absolute eenzaamheid, die niets anders is dan een overwinning van de dood die op zijn manier de onmetelijke omhelzing gestalte geeft: in een ten enenmale uitgeschakelde tijd, in een volledige amnesie.

En toch, en toch! Toch loopt het meestal niet zo'n vaart. Het dichterschap van de jonge Jaromil wordt door Milan Kundera zonder onmiddellijk pejoratieve connotaties gekarakteriseerd als behorend tot een bepaald soort onvolwassenheid. Zijn verheven streven wordt door de volwassen massa die in lachen uitbarst als pathos ervaren. Het heet immers dat de wereld van de volwassenheid de relativiteit kent, weet ‘dat het absolute bedrog is’, een oneerlijke, want onbestaanbare ruilhandel, en beseft dat er slechts een verschil in standing is, maar geen essentieel verschil tussen verhevenheid en ridikuliteit. Jaromil, de verhevene, of Jaromil de Star-fucker, de schimmenneuker: alleen de appreciatie varieert.

Mij dunkt dat er in deze wereld nauwelijks een dichter is die enigszins om zijn eigen lijfsbehoud verlegen zit, die niet in mindere of meerdere mate het kompromis met de relativiteit van de volwassen wereld aangaat, vanuit het besef dat het koorddansen op de melkweg niet leefbaar is en dat het daar verdomd veel tocht. Eén van de manieren waarop ik dat relativiteitsbesef heb ingekalkuleerd in mijn poëzie is de ironie, een naar mijn smaak typisch volwassen korrektie en een

[p. 371]

supreem distillaat van de twijfel. Een aantal van mijn vroegere gedichten bevat nogal eens een ironische slotregel die de - in het uiterste geval - extatisch aandoende toon van wat voorafgaat mildert, op de helling zet, of zelfs vernietigt. Ik denk aan mijn grafschrift voor de dichter Lodeizen, dat eindigt met de regel: ‘er zal, goddank, wel altijd iets zijn om te rouwen.’

Een andere manier om het leefbaarheidskompromis te introduceren kan vanzelfsprekend door een - schematisch gesteld - grotere preoccupatie met het aardse, het sterfelijke, het vluchtige. In mijn gedicht ‘De modderen engel’ probeer ik zowat komaf te maken met de oude, maar her en der nog steeds vigerende dichotomie tussen zinnelijkheid en bovenzinnelijkheid, tussen vlees en geest, waarbij dualistisch aangelegde lieden in de loop der geschiedenis niet zelden de neiging hadden zich vooral in te laten met de laatste pool van die tegenstelling, die immers figureerde voor het absolute. Wat anaal is, wat ‘des aars’ is, is in dit gedicht een extreme metafoor voor het aardse; en een sleutelbegrippenpaar in mijn jongste bundel, het geestelijke ‘verlangen’ en de aardse ‘begeerte’ staan tegenover elkaar, maar met een in de loop van de bundel toenemende poging om met elkaar te coïncideren:

uit modder zijn de engelen ontstaan
of aan de aarsjes van onreine meisjes
waaruit zij roekeloos en rücksichtslos ontpopten
voor dichters die van oudsher hielden van de maan,

maar steeds verkeerden in verkeerde waan
dat goud uit goud ontstond en niet uit aarde.
en alhoewel één hunner soms wel iets ontwaarde,
zelden bleek verlangen tot begeerte bekwaam.

Het komt er nu, voor het schrijven van goede poëzie naar mijn smaak o.a. op aan de juiste dosering te vinden waarmee het sublieme en het gewone, het verhevene en het alledaagse, het mateloze en het relatieve in een gedicht onderdak moeten vinden. Voor mij is het huis van de poëzie tegelijkertijd tempel en bordeel. Men paradeert er - bij wijze van spreken - beurtelings in kazuifel en in sexy ondergoed.

[p. 372]

Dit is in wezen een klassieke, synthetische en - ik geef het toe - ambitieuze betrachting, die mijn sceptische houding verklaart tegenover enerzijds in Nessuskleed gehulde dichters die zich in overdreven en onversneden mate axeren op het Himmelhoche en anderzijds tegenover weer andere dichters, tegenwoordig nogal in zwang, die zich uitsluitend beperken tot één of ander deelgebied van de poëtische realiteit: de werkelijkheidskonforme groentenkramers, de nijvere winden druktemakende alfabeten, de linguïstisch georiënteerden in de enge zin, de ironische drollenmakers, kortom, de hele meute perorerende, parodiërende en diarrerende pianostemmers die het zingen hebben verleerd, en die essentialia als leven, liefde en dood, verbonden aan een individueel, maar toch ook zijn eigen grenzen overschrijdend ik, in de taboesfeer hebben geplaatst in de loop van de jongste twintig jaar.

Mijn poëtische betrachting is niet alleen ambitieus, maar ook zo oud als de Via Aurelia en nog ouder. Een dichter als Catullus incarneerde haar reeds en allicht anderen voor hem. En ook naar vorm kan poëzie volgens mij nauwelijks nog nieuw zijn, nauwelijks nog voldoen aan de originaliteitseis van de romantiek, die wat Pavese in een ander verband noemt ‘een manie van verwoede vernieuwingspogingen’ op gang heeft gebracht. Het lijkt mij dat deze tijd alles al een keertje heeft gehad en dat in het beste geval nog slechts een keertje kan overdoen, enkel gekleurd door de eigen blos van de dichterlijke persoonlijkheid.

Deze tijd, het is een bloedarmoedige tijd met een vermoeide, tanende verbeelding, waarin - zo schijnt het mij toe - melancholie dreigt te verkommeren tot smukloze lusteloosheid, waarin een schitterende passiemoord verstomt tot een simpel gekrakeel als fait divers zoekgeraakt in de hoek van een krant, waarin men het gevoel heeft dat wie wind zaait niet eens een karig briesje oogsten zal. Te moeten schrijven op de rand van deze nihilistische lusteloosheid is schrijven op de rand van niet-meer-kunnen-schrijven.

[p. 373]

Markus Lüpertz

Jean Clair: ‘Terecht heeft Francis Bacon opgemerkt dat de kunst van onze tijd een steriel spel dreigt te worden bij gebrek aan mythes die in staat zijn haar te voeden en te rechtvaardigen. De unieke kans van deze kunst bestaat eruit dat zij een beslissing moet nemen t.a.v. de koude objectiviteit en de pseudo-wetenschappelijkheid van de meest recente avantgardes... Het probleem van het subject wordt hier in alle klaarheid gesteld. Gisteren nog verlaten in naam van obscure productieve krachten, efemere kristallisatie van het toeval, van de structuur of van het onbewuste herleeft het subject thans als drager van een unieke en onvervangbare taal.’ (Nouvelle subjectivité, 1979).