Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 35

[p. 337]

Witte plekken en vraagtekens
Literaire documenten van en over Theun de Vries

Dit jaar was de belangstelling van de publiciteitsmedia voor de schrijver Theun de Vries overweldigend. Een verheugend feit voor deze prominente schrijver, die door de vaderlandse media te lang met wantrouwen is bejegend en soms zelfs jarenlang werd geboycot.

De aanleiding voor deze overweldigende belangstelling mag als bekend worden verondersteld: de verfilming van zijn boek Het meisje met het rode haar, dat in 1956 - het jaar van de Hongaarse opstand (!) - voor het eerst verscheen.

In 1981 zijn er echter meer boeken van èn over Theun de Vries verschenen, die door al dit publicitaire geweld in de vergetelheid dreigen te raken. Vandaar dit beknopte overzicht.

In 1968 - het jaar van de Praagse lente (!) - publiceerde Theun de Vries het boek Hernomen confrontatie met S. Vestdijk, waar thans een herdruk van verscheen onder de nieuwe titel Gesprekken met S. Vestdijk, een uitgave van Bzztôh. Deze integrale herdruk blijft hij herlezing toch het karakter van een boeiende confrontatie van twee begaafde schrijvers behouden. Tegelijkertijd is deze herdruk ook het relaas van een ‘gemankeerde’ vriendschap die door de druk van de (tijds)-omstandigheden nooit is kunnen volgroeien.

Hoe Simon Vestdijk deze eerste stappen tot een hernieuwde vriendschap gewaardeerd moet hebben, blijkt wel uit het feit dat hij, ‘de magiër’, zijn oude vriend Theun de Vries in oktober 1968 het voorrecht gunde, om de feestrede t.g.v. zijn 70e verjaardag uit te spreken. Dit tot grote ergernis van de toenmalige literaire ‘jet-set’.

Na lezing van Gesprekken met S. Vestdijk blijft er slechts één groot bezwaar aan dit boek kleven: het is te onvolledig, te fragmentarisch. Deze gesprekken tussen Vestdijk en de Vries blijven momentopnamen, na een lange periode van wederzijds stilzwijgen. De kans om vooroordelen of misverstanden uit de weg te ruimen is in deze herdruk niet te baat genomen en zo blijft er een leemte bestaan, waarboven diverse vraagtekens zweven.

Een zelfde bezwaar geldt eigenlijk ook voor de herdruk van Meesters en vrienden, eveneens een uitgave van Bzztôh, herdrukker bij uitstek. Meesters en vrienden verscheen voor het eerst in 1962 en werd ook integraal herdrukt. Op zich is dit toe te juichen, want er staan veel lezenswaardige en interessante passages in dit boek. Op geserreerde wijze maakt Theun de Vries de lezer deelgenoot van de weg die hij heeft afgelegd door ‘schrijversland’. Dit althans voor een gedeelte, want het boek eindigt met vol warmte geschreven herinneringen aan de dichter Nijhoff en stopt abrupt met diens dood in 1953. Over de dood van Nijhoff schrijft de Vries:

Wat in hem verloren ging valt moeilijk te beschrijven. Uitzonderlijk was deze mens, door en door Hollands een kernachtig zoon van zijn omgeving en zijn tijd, die al wat hem aan talenten, kennis en inzichten was geopenbaard, door

[p. 338]

eindeloze toewijding, door geduldig nadenken, door een nooit voltooid geachte arbeid tot ongewone hoogten heeft opgevoerd; een mens onder de mensen; en een waarachtige vriend van zijn vrienden. Zijn sterven laat een onvervulbare leegte, en ik bezig het werkwoord in de tegenwoordige tijd.

Voor Theun de Vries betekende het overlijden van Nijhoff niet alleen een groot persoonlijk verlies, maar ook een breuk met de literatuur en haar toenmalige beoefenaars. ‘Pom’ Nijhoff was voor Theun de Vries: ‘een symbool, voorstander en bewerker van een saamhorigheid die sinds zijn heengaan in ziek verval is geraakt.’

Over deze ‘saamhorigheid’ en over het ‘ziek verval’ ervan wil je als lezer in 1981 wel iets meer vernemen. En ook vraag je je af wat een passage als de volgende verhult:

Mij persoonlijk ging het in die tijd (1949, hvdw) minder goed; mijn roman 1848 bezorgde mij veel hoofdbrekens, ik voelde mij ziek, niet in het minst door de vele teleurstellingen die de inheemse politiek de linkse staatsburgers bereidde, ik kreeg schulden en kon ten slotte niet meer werken. Pom Nijhoff zag het met verdriet.

Zo zijn er in dit boek meer passages te vinden die - zeker binnen de historische context - vraagtekens oproepen. Desondanks blijft Meesters en vrienden een boeiend, literair en menselijk document.

Recent verscheen Gesprekken op donderdag, dat als ondertitel draagt: Theun de Vries praat met Jan Boelens. Theun de Vries voerde deze gesprekken met Jan Boelens op vele donderdagmiddagen in de winter van 1979-'80. Ze spraken over het leven van Theun de Vries, maar vooral over zijn werk en zijn opvattingen inzake literatuur en politiek.

Jan Boelens heeft Theun de Vries een aantal interessante uitspraken weten te ontlokken. In het hoofdstuk ‘Het socialisme als inspiratiebron’ vertelt Theun de Vries over zijn ‘bekering’ tot het marxisme:

Ik moest helemaal uit mijn romantisch-idealistische levenshouding komen naar het collectief toe, naar een andere manier van sociaal denken. Wat ik had gehaat, werd nu mijn liefde en omgekeerd, álles onderging een geweldige gedaanteverwisseling, die je zou kunnen vergelijken met een godsdienstige bekering. Mijn hele bestaan kwam in een soort smeltkroes, waaraan ik een hele nieuwe inspiratie ontleende; een herziene visie op mensen en literatuur.

Sommige hoofdstukken zijn een (niet volledige) aanvulling bij passages uit Meesters en vrienden. Ik denk hierbij aan zijn jeugd, de aanvullingen over zijn dichterschap en de herinneringen aan een aantal collega's.

Summier vertelt Theun de Vries echter over de Tweede Oorlog, zijn rol in het verzet, de internering in het concentratiekamp Amersfoort en zijn bevrijding daaruit.

Ook de periode van de Koude Oorlog en de jaren vijftig wordt te fragmentarisch behandeld.

Daar staat tegenover dat de belangrijkste boeken van Theun de Vries aan de orde worden gesteld en ook de relatie van de vaderlandse kritiek met betrekking tot het werk van Theun de Vries. Maar volledigheid binnen het bestek van dit boek is moeilijk na te streven. Gesprekken op donderdag sluit in zekere zin

[p. 339]

aan bij de eerder genoemde boeken. Leest men deze drie boeken, dan ontstaat er zeker een beeld van de mens èn schrijver Theun de Vries, maar zoals bij een legpuzzle die onvolledig is, ontbreken er hier ook nog een aantal stukjes, waardoor te veel witte plekken en vraagtekens over blijven.

hans van de waarsenburg

Gesprekken met S. Vestdijk door Theun de Vries. Uitgeverij Bzztôh, Den Haag 1981.

Meesters en vrienden door Theun de Vries. Uitgeverij Bzztôh, Den Haag 1981.

Gesprekken op donderdag / Theun de Vries praat met Jan Boelens. E.M. Querido's Uitgeverij B.V., Amsterdam 1981.