Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 34

Buitenlandse letteren
Paul Goma, een introductie

De Roemeense schrijver Paul Goma, die vijfenveertig jaar geleden in Bessarabië werd geboren, publiceerde enkele maanden geleden in Nederlandse vertaling bij Elsevier Manteau zijn boek MET HET WOORD TEGEN DE MUUR. Als ondertitel koos hij LEVEN IN HET ROEMENIË VAN VANDAAG.

Dat Roemenië krijgt in het Westen over het algemeen een goede pers. Men ziet hier graag de onafhankelijke wijze waarop het zich soms tegenover Rusland durft op te stellen. En om Ceausescu in die richting aan te moedigen, is men bereid heel wat door de liberale vingers te zien. Die door de Roemeense publiciteit erg opgeschroefde en maximaal geëxploiteerde pseudo-onafhankelijkheid ten opzichte van de Russen, doet ons makkelijk in een valstrik trappen, we verwachten als vanzelfsprekend dat het er in Roemenië dan ook heel wat toleranter aan toegaat dan in ettelijke andere Oostbloklanden. Ceausescu en Elena, zijn vrouw die samen met nog een aantal andere familieleden met hem de macht deelt, houden trouwens van dat imago, ze laten het graag oppoetsen door elektoraal bedrijvige Thatchers en andere Carters.

Wat ze dus niet graag zien, is het verschijnen van een boek als MET HET WOORD TEGEN DE MUUR. Want in dit boek, dat een relaas van feiten is, voor een groot gedeelte zelfs in dagboekvorm,

[p. 301]

wordt dat Roemeens imago aan de realiteit getoetst. En het valt op een schrijnende manier door de mand.

Paul Goma is een Roemeens burger die van zijn land houdt. Hij hoort zich trouwens niet graag dissident noemen, maar verkiest de term opposant. Hij schreef vier romans, in het Roemeens, maar die vonden geen uitgever omdat ze niet door de censuur kwamen. Ze werden wel in Franse vertaling uitgegeven door Gallimard.

Die Paul Goma schreef in januari 1977 een aantal open brieven waarin hij zich solidair verklaarde met het Praagse Handvest 77. Hij richtte die aan Pavel Kohout, aan Ceausescu zelf en aan de deelnemers aan de conferentie van Belgrado. Het is reeds veelbetekenend dat die brieven uit Roemenië moesten worden gesmokkeld om gepubliceerd te kunnen worden. Of bijvoorbeeld verspreid door Radio Free Europe, een zender die in München gestationeerd is en die in de Oostbloklanden soms de enige bron van informatie is. In die brieven pleitte Goma gewoon voor de toepassing van de mensenrechten in zijn land. Dat kon toch niet zo moeilijk zijn, omdat ook de Roemeense grondwet die vrijheden voorziet. Het zou dus een overbodig verzoek moeten zijn. En ons klinkt het in ieder geval redelijk in de oren.

Maar in Roemenië wordt er dan op slag een politiecordon voor je deur geposteerd. En men verbergt je zelfs niet dat je telefoon wordt afgetapt. Wanneer de gesprekspartner de afluisteraars niet bevalt, wordt de verbinding gewoon verbroken. Men stuurt een maffe bokser op je af om je ook fysisch te intimideren. Maar ondanks dat isolement en die georkestreerde intimidatie kwamen toch steeds meer Roemenen, zowel schrijvers als schilders als arbeiders Paul Goma opzoeken om hun handtekening onder de open brief aan de deelnemers aan de conferentie van Belgrado te plaatsen. Toen kwam de Securitate of de Roemeense politieke politie, pas goed in aktie. Paul Goma werd gearresteerd, onder andere op beschuldiging van homosexualiteit en samenzwering.

In dat stadium van Goma's relaas kwam reeds duidelijk tot uiting dat in Roemenië de terreur van de volstrekte wetteloosheid heerst. De wetteloosheid van de machthebbers dan. Daarin onderscheidt Roemenië zich trouwens in ongunstige zin van de meeste overige Oostbloklanden. Zo is de DDR misschien één van de meest strikt gereglementeerde en in wetten verpakte naties van het Oostblok. maar je kan er tenminste van op aan dat een wet een wet is. Je weet wanneer je er een wet overtreedt en je weet wat de eventuele konsekwenties daarvan kunnen zijn.

In Roemenië niet. Paul Goma zit bijvoorbeeld met enkele vrienden in zijn flat te praten. De Securitate valt binnen en pikt de vrienden op. Waarom? Omdat er plotseling een wet blijkt te bestaan die het bij elkaar komen van meer dan twee mensen verbiedt. Of Paul Goma wil een ambassade binnenstappen. Het wordt hem verboden omdat tweehonderd meter verder in een gebouw één of andere conferentie plaatsheeft. En dat zijn dan lang niet de meest frappante voorbeelden van de willekeur die op de Roemenen weegt.

Paul Goma formuleert het op deze manier: ‘Roemenië wordt niet door de

[p. 302]

Russen, maar door de Roemenen zelf bezet, wat veel erger is’. Precies die Russen worden door de Roemeense overheid gehanteerd als verweermiddel tegen de mensen van het woord zoals Paul Goma. Zowel voor binnenlands als buitenlands gebruik wordt hij afgeschilderd als een agent van Rusland. Voor de Roemenen wordt hij op die manier een bedreiging voor hun onafhankelijkheid waar ze nog zo trots op zijn (die trots wordt hen trouwens ingelepeld), voor het Westen wordt hij iemand die een wat meer neutrale Roemeense koers in de weg staat. En met die intimidatietaktiek boeken de Roemeense public-relationsdiensten vaak sukses. In het boek vinden we daar een aantal treffende voorbeelden van. Want de arm van de Roemeense repressie strekt zich tot in de Westerse hoofdsteden uit.

Paul Goma werd dus gearresteerd, hij verbleef twee maanden in de cel. Hij werd geslagen, maar niet systematisch gefolterd. Ettelijke andere ondertekenaars waren niet zo gelukkig, maar dat waren dan meestal degenen die het woord niet als wapen hadden.

Het woord als wapen. Ik denk dat het één van de boodschappen is die Paul Goma de Westerse lezer misschien onbewust met dit boek meegeeft. In onze literaire salons wordt niet zelden blasé neergekeken op de korrigerende funktie van de auteur. Een verschijnsel waar Paul Goma trouwens ook in Roemenië mee te kampen kreeg. Maar hier, waar men zich euforisch in de lukse wentelt van wat men tolerantie noemt, schijnt die afwijzende trend toe te nemen. Men gaat de geëngageerde auteur vaak te lijf met het verwijt dat hij in de sfeer van mei '68 bleef steken, dat hij zich naïef gedraagt, dat men met het woord geen maatschappij verandert. Dergelijke standpunten doen Paul Goma waarschijnlijk voor één keer niet met het woord, maar met het hoofd tegen de muur lopen.

Want hij kreeg in Roemenië ook vaak te maken met soortgelijke opmerkingen. Zelfs tijdens het ‘onderzoek’. Wanneer één van zijn ondervragers hem de haren uit de baard rukte, of hem schopte terwijl hij op de grond lag en Paul Goma toen zei dat hij dat later allemaal zou schrijven, lachte men hem uit. Maar ondertussen sloegen ze hem precies omdat hij schreef, ze lachten terwijl ze op het moment zelf aantoonden hoezeer ze met zijn woorden rekening hielden. Hoezeer ze bevreesd waren dat hij met het woord zijn boodschap zou verspreiden. Want dat vonden Ceausescu en zijn vrouw een beetje lastig.

De literaire kringen in deze contreien, die zich beijveren om vriendschapsverdragen te sluiten met Roemeense schrijversklubjes, zouden eraan moeten denken dat auteurs als Paul Goma uit hun Vereniging voor Letterkundigen werd gestoten, dat een officiële afvaardiging tot bij de hoogste partijinstanties trok om zich van zijn geschriften te distantiëren en om ronduit een strenge straf te eisen. Ettelijke Roemeense auteurs wilden zich bovendien niet solidair verklaren met de aktie voor de mensenrechten omdat ze de open brieven of Paul Goma in zijn geheel niet van voldoende hoge literaire kwaliteit vonden. Alsof dat het punt was. Maar het is ook voor Vlaanderen wel een zeer herkenbare situatie.

Paul Goma geeft ons met zijn boek een les. Hij speelt ons niet alleen de bood-

[p. 303]

schap door dat het leven in het Roemenië van vandaag niet te leven is. Hij plaatst ook de intelligentsia over de hele wereld voor hun verantwoordelijkheid. Hij voert een pleidooi voor het geloof in het woord als drager van een vrije meningsuiting. En als de intelligentsia die verantwoordelijkheid opnemen, zal Paul Goma nog wel eens ooit kunnen terugkeren naar het land waar hij van houdt. Want zowel boeken als petities als protesten missen hun effekt niet, vooral niet in landen die zo imago-gevoelig zijn als Roemenië. Zo zou Paul Goma, die reeds in 1958 twee jaar cel had geklopt en vier jaar deportatie, in mei 1977 niet vrij zijn gekomen zonder de protestbewegingen in vooral Frankrijk en de Verenigde Staten.

Met het woord tegen de muur dekt in dit geval dus niet helemaal de uitdrukking met het hoofd tegen de muur. Want door het woord ontstonden in die muur kleine barstjes. Het komt er bijgevolg op aan woorden te blijven lanceren. Want woorden zijn sabels, zegt Paul Goma. En voor ons is het hier zoveel gemakkelijker dan in Roemenië. Voorlopig toch nog. In Roemenië worden mijnwerkers die voor hun rechten opkomen terdege geïntimideerd, de vierduizend gezinnen waaruit de gemeenschap bestond, werden over het hele land verspreid. Want wanneer ze geïsoleerd zijn, heeft de Securitate veel beter vat op hen. Ook in Roemenië wordt vandaag de truc van de psychiatrische inrichting toegepast, worden familieleden zover gebracht dat ze elkaar folteren, verdwijnt een Paraschiv, die met enkele makkers een vakbond wou oprichten, zomaar van de aardbodem, hij is nu al meer dan een jaar spoorloos.

We moeten dus ook in het Westen het woord als wapen blijven hanteren, we moeten de sabel voortdurend slijpen, want misschien hebben wij dat wapen later zelf nodig, zoals Paul Goma het nu nodig heeft. Hij leeft met zijn vrouw en zijn kind in Parijs, maar hij blijft zich Roemeen voelen. Hij wil terug. Niet om het regime omver te werpen, maar om er vrij met zijn medemensen te kunnen communiceren. Om vrij het woord te kunnen gebruiken en in het Roemeens, ten slotte zijn moedertaal, te kunnen publiceren. Uit zijn boek kunnen we leren dat ook wij daar ons woordje toe kunnen bijdragen. Dat moet voor velen toch een hart onder de riem zijn.

PAUL KOECK