Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 32

[p. 467]

Wijsgerige kroniek
Beste Hubert

Beste Hubert,

Het begint hier zo langzamerhand op een kleine plaag te lijken.

Een vriend van me heeft er een generische naam voor bedacht: Jezus boekjes. Als paddestoelen schieten ze uit de gulle Vlaamse en Nederlandse uitgeversgrond, de werkjes over het leven van de Boeddha, over Tao, over de uitstraling en de spirituele betekenis van het boeddhisme, over yoga, over de wetenschap die op de leer van de Boeddha te bouwen is. Je weet evengoed als een ander dat uitgevers in de regel geen filantropen zijn; men mag derhalve op goede gronden aannemen dat deze tientallen publikaties ook hun weg naar lezers vinden. Is er dan zo'n grote behoefte aan informatie over Oosterse religies? En beantwoorden de gedrukte werken inderdaad aan de verwachtingen van het geïnteresseerde publiek?

De moeilijkheid met de meeste boekjes over het boeddhisme, het hindoeïsme of over het taoïsme is dat ze ofwel dermate algemeen zijn dat geen sterveling er echt wat aan heeft, ofwel zo esoterisch dat ze voor normale lieden onverstaanbaar zijn. In het eerste geval kan men het enkel curieus vinden dat die algemene introdukties steevast religies uit het Verre Oosten betreffen, daar waar kennelijk niemand het in z'n hoofd haalt om iets gelijkaardigs over ‘de’ islam of ‘het’ christendom te ondernemen. En in het tweede geval vraagt men zich dan toch af wie de lezers zijn van dergelijke publikaties, en wat ze ermee aanvangen.

Je weet, Hubert, dat ik me al sedert geruime tijd - voorlopig vrijblijvend, dat spreekt, je kent me - voor ‘het Oosten’ interesseer. Niet omdat het in de mode zou zijn dergelijke belangstelling te ontwikkelen - al lijkt het inderdaad een mode, evenzeer nu als op het einde van de vorige eeuw -, maar uit puur en eerlijk toegegeven dilettantisme. Het belieft mij om steeds wat nieuws na te jagen, zo ongeveer als een lekkerbek die er immer op uit is nieuwe en opwindende eetervaringen op te doen, of zoals Don Juan die iedere rok achterna zit tot wanneer hij gevallen is. Nu heeft het wel wat geduurd vooraleer ik enig zicht op dat Oosten kreeg. Ik trok er voor het eerst heen in 1975, nota bene naar de eigenste plek waar jij thans woont en werkt: Kathmandu. Ik was onder meer vergezeld van een kwaliteitsbandrecorder en tientallen magnetofoonbanden om de rituele muziek, die in de lamaïstisch-boeddhistische kloosters ten gehore wordt gebracht, op te nemen met het oog op een reeks radioprogramma's. Deze muziekfragmenten zouden mijn toenmalige compagnon, de in mijn contreien bekende Antwerpse schrijver J.G., en ikzelf aan elkaar praten, van onze onbeschaamde commentaar voorzien.

Dat is ook prompt allemaal gebeurd, en misschien was het niet eens zo'n gek programma voor de liefhebbers. Maar begrijpen deed ik van wat ik ondernomen had bitter weinig. Goede wil was er in overvloed: ik had een aantal boeken bij die beslist niet behoorden tot de categorie die ik in het begin van deze brief smalend beschreef, maar die dan weer boven mijn petje gingen. Je kent ze, we hebben er later herhaaldelijk over gesproken: The Cult of Tārā, Magic and Ritual in Tibet, van Stephan Beyer, en The Buddhist Tantras, Light on Indo-Tibetan Esotericism, van Alex Wayman.

[p. 468]

Ik spelde ze religieus uit, daar in de Himalaya's, op 3.500 meter hoogte, tijdens de eindeloze avonden, pierend op de bladzijden met behulp van een flikkerende kaars. Tot het niet langer te doen. was en ik onderdook in een partijtje schaak met J.G. of onze schrandere sherpa.

Eens uit de bergen teruggekeerd in de Vallei van Kathmandu, kocht ik alle boeken betreffende religie, kunst en antropologie waar ik mijn hand op wist te leggen. Het waren toegankelijker werken, van het type The Sherpas of Nepal van Christoph von Fürer-Haimendorf (van welke studie ik jouw exemplaar trouwens al jaren wederrechtelijk in mijn bezit heb; kom het maar eens ophalen als je weer in België bent). Ik heb er toentertijd ontzettend veel weetjes uit gehaald en, wat meer is, er een inzicht in de complexe Nepali bevolking uit gedistilleerd.

In 1976 trok ik naar Japan, waar ik mezelf als opdracht had gesteld een reeks radioprogramma's over de hedendaagse Japanse literatuur te vervaardigen. Uiteraard kwam in mijn talrijke gesprekken ook de gehele Japanse levensvorm aan de orde. Ik bezocht Kyoto, Nara, Nikko en Ise. Misschien was het omdat ik via mijn kennis van de moderne Japanse literatuur al over een invalspoort beschikte, maar met de verschillende soorten boeddhismen die men in Japan aantreft had ik veel minder moeite. Ook het Shintoïsme leek en lijkt me van een voorbeeldige helderheid, in vergelijking waarmee het Tibetaanse boeddhisme en de tantrismen van een ongehoorde duisterheid zijn. De levensvorm in een Zen klooster staat aan de antipode van de sfeer in een lamaïstisch klooster.

En over dit alles, met name over de wijsgerige stelsels en filosofische richtingen die met de verschillende soorten boeddhismen samenhangen, zouden we dan moeten van gedachten wisselen.

We hebben wel erg lichtzinnig besloten tot het voeren van een wijsgerige briefwisseling, vind ik, toen, bij jou in Kathmandu. De dunnere lucht en het ongeremde drankgebruik (dat laatste neem ik enkel voor mijn rekening aangezien je geheelonthouder bent) zal mij overmoedig gemaakt hebben. Ik voelde mij opgelaten, gelukkig dat ik met jou dit keer mijn dagen in Nepal niet in een epistemologische frustratie hoefde door te brengen. Onvermoeibaar legde je uit wat ik je verzocht te expliceren; er ging een wereld voor me open die tijdens mijn eerste verblijf in Kathmandu treiterend gesloten was gebleven.

Het antwoord op jouw inmiddels in deze rubriek reeds afgedrukte eerste brief heb ik ettelijke keren uitgesteld. Te weinig tijd, het is nog waar ook, maar tijdgebrek heeft me nooit verhinderd de dingen te doen waar ik echt zin in had. Waarom vlucht ik dit antwoord, het nadenken over de dingen die jij me presenteert? Dat hoeft toch geen moeilijke taak te wezen. Weet je wat Heidegger (jazeker, Martin, het is ook mijn favoriete denker niet) in dat verband zegt? ‘De toenemende gedachteloosheid berust (...) op een proces dat de hedendaagse mens in merg en been aanvreet: de hedendaagse mens is op de vlucht voor het denken. Deze gedachten-vlucht is de grond van de gedachten-loosheid.’ (in Gelassenheit, 1959). Heidegger helpt me dus geen stap verder, zoals steeds draait hij rond in diepzinnige cirkels (samsara's, zeg jij), bijt hij in z'n eigen staart.

Wat zou er vandaag en vanop deze plek filosofisch te zeggen zijn? Het is Pinksteren, een christelijk feest dat de verlichting herdenkt van een groep, naar men mag aannemen, overwegend onverlichte figuren. Ik zit deze brief te schrijven op

[p. 469]

een eens witgelakte, maar inmiddels door regen en zout afgebladderde en gedeeltelijk verveloze bank die uitzicht geeft op de zee. De grauwe plas van de Noordzee is momenteel erg verwijderd van mijn schrijfplaats; de talrijke strandgasten zien er wel erg onverlicht uit; en ook ik ben niet bijzonder geïnspireerd tot het debiteren van diepzinnigheden.

Het is alweer vijf maanden geleden dat we een paar weken lang dag aan dag van gedachten wisselden over religie en geloof, wetenschap en scepsis, levensvorm, angst en bevrijding. Het is het een en het ander, zoals men in mijn stad pleegt te zeggen. Achteraf besef ik dat ik mij teveel als spreekbuis heb opgeworpen van de wetenschapsfilosofische richtingen van Thomas Kuhn en Paul Feyerabend, en dat ik mij te pas en vooral te onpas heb veroorloofd de psychoanalytische kuur te vergelijken met jouw boeddhistische training. Dat werd mij niet alleen ingegeven door mijn lectuur en mijn belangstelling van de laatste jaren, maar natuurlijk ook door persoonlijke omstandigheden, die je kent en waarop ik hier niet hoef in te gaan.

Met je brief heb ik ongeveer dezelfde moeilijkheden als met de teksten die je voor onze reeks radioprogramma's hebt gemaakt: ik vind ze even interessant als irritant. Je bent trouwens een van de naar alle waarschijnlijkheid weinigen die me zo'n ongezouten oordeel niet kwalijk nemen: Om met het negatieve te beginnen: de irritatie die ik ondervind heeft weinig te maken met je onduidelijke taalgebruik - niemand zal het je euvel duiden dat na vijftien jaar spreken, lezen en denken in een zootje andere talen, je Nederlands wel erg sui generis is geworden; in je brief heb ik dan ook niets aan je taalgebruik gewijzigd. Nee, ik word mild geërgerd door de sprongen in je gedachtengang. Wat je gelooft en nastreeft is mij duidelijk; hoe en waarom je daartoe gekomen bent en op welke wijze je dat gelooft kunt argumenteren is mij geheel onduidelijk. Ik gun natuurlijk eenieder zijn geloof: het is waarschijnlijk onmogelijk, in elk geval weinig boeiend, om geloofsloos door het leven te gaan. Maar wanneer iemand zijn geloof als superieur aan andermans overtuiging aanprijst, althans poneert, dan verwacht ik een min of meer rationeel-inzichtelijke argumentatie. Welnu, Hubert, dat mis ik bij jou.

Ik weet het wel - en hier kom ik tevens op de positieve kant die ik in je schrijfwerk apprecieer - jij hebt een veel bredere eruditie dan ik en dan de meeste lezende en denkende mensen die ik ken. Daardoor kun je verbanden leggen en samenhangen zien die mij verborgen blijven tot wanneer een geïnitieerde - jij of een ander, maar er zijn er niet zoveel - me de ogen opent. Daardoor maak je voor ons gedachtensprongen waarvan ik geneigd ben te beweren dat ze ‘ongeoorloofd’ zijn. Daardoor wordt wat voor jou argumenteren heet voor mij peroreren. Je brengt bij elkaar, je verklaart en je concludeert - waar voor mij hooguit al dan niet toevallige overeenkomst en coïncidentie kan worden waargenomen, versterking van eigen vooroordelen en geloven plaatsvindt, en arbitraire besluiten worden getrokken. Het is natuurlijk zaak te weten of jij met je eruditie en je inzichten in het Oosterse denken ontspoord bent of niet: ook verlichte geesten kunnen delireren. Maar wat ik eventueel als een ontsporing zou beschouwen kan ik enkel als zodanig noemen omdat ik zelf bereid ben een denkspoor te volgen ten opzichte waarvan elk denken dat zich niet hierlangs beweegt een vorm van on- of waanzin is. Ik kan en wil me dus voorlopig niet uitspreken over de waarheidswaarde van je overtui-

[p. 470]

gingen. Ook wil ik, in dit eerste antwoord dat in feite geen antwoord is maar een wedervraag, mijn eigen spoor nog niet uittekenen: de kans om tot een soort dialoog te komen zou op die manier vroegtijdig de das worden omgedaan.

Wat mij in de Oosterse religies vooral interesseert, is de specifieke manier waarop het denken en de organisatie van het maatschappelijke leven samenhangen met de godsdienstige overtuigingen, rituelen en praktijken. Het is mij niet onbekend dat het boeddhisme in bepaalde perioden van zijn ontwikkelingsgeschiedenis, vooral in het begin dan, grootse en complexe filosofische systemen heeft uitgedacht. In de tweede eeuw van onze tijdrekening oftewel zo'n vierhonderd jaar na de dood van de Boeddha stichtte de boeddhistische wijsgeer Nagarjuna de Madhyamika denkschool. Men heeft verschillende keren Nagarjuna vergeleken met Kant, Hegel en Wittgenstein. Nu is zoveel wel zeker dat de Oostenrijke wijsgeer geïnteresseerd is in de verhouding tussen taal en werkelijkheid en in de wijze waarop de taal functioneert, terwijl het Nagarjuna begonnen was om de verlossing van de mens uit het zinloze rondtollen in dit ondermaanse bestaan. Dat laatste blijkt duidelijk uit de enige tekst die ik van Nagarjuna zelf heb gelezen, een tekst die onder supervisie van de veertiende Dalai Lama uit de Tibetaanse versie is vertaald door Jeffrey Hopkins en Lati Rimpoche: The Precious Garland. Daarin staan vanzelfsprekende raadgevingen zoals

Not killing, no longer stealing.
Forsaking the wives of others,
Refraining completely from false,
Divisive, harsh and senseless speech

naast duistere diepzinnigheden zoals

The reality is later ascertained
Of what was formerly imputed by igno-
rance;
When a thing is not found,
How can there be a non-thing?

Wittgenstein was een vakfilosoof wiens geschriften enkel door andere filosofen worden gelezen; Nagarjuna was een boeddhist, bezorgd om het lijden van de mensheid en die onder meer een wijsgerig stelsel heeft uitgebouwd. Misschien kunnen we later verder ingaan op de vergelijking tussen beide wijsgeren. Maar ik meen alvast te kunnen stellen dat, terwijl er in het Westen sedert Descartes geen christelijke filosofie van betekenis meer is geschreven, in het Oosten de filosofie, in zover ze niet aan het Westen is ontleend, steeds nauw samenhangt met de religie waaruit ze is ontstaan.

Over Madhyamika, of het denken van de Middenweg, schrijf je dat het in feite geen ‘nieuwe wijsbegeerte’ kan worden genoemd: het zou het ‘uit de weg ruimen’ zijn van ‘om het even welke ultieme filosofische noembaarheid’ (jouw cursivering). Dat begrijp ik niet. Bedoel je dat het denken van de Middenweg in feite elke filosofie verwerpt? Maar waarom dit soort geestelijke activiteit dan nog denken noemen? Verder schrijf je dat de ervaring van de ‘niet-iets-heid’ de beoefenaar van de Middenweg geleidelijk wordt aangeleerd. Versta je daaronder een praktijk van het nihilisme? Sunyata wordt in de meeste filosofische handboeken en studies vertaald als leegheid, emptiness. Waarom maak jij (en maken anderen) het dan extra gecompliceerd? Of ben ik te stom?

Natuurlijk, Hubert, heeft mijn tweede verblijf in de Vallei van Kathmandu mij ‘ergens’ getroffen, zoals je het aandoenlijk schrijft met een in deze contreien alweer uit de mode geraakt cliché. Ik wil, voorbij mijn comfortabel geloof in pluralisme en tolerantie - comfortabel omdat het me in feite nergens toe verplicht -, inderdaad werk gaan maken van de boeddhistische filosofie. Claude Krijgelmans, ook zo'n maniak, heeft mij onlangs zijn

[p. 471]

twee volumes boeddhistische logica van Stcherbatsky gebracht. Deze voor mij uiterst moeilijke lectuur vul ik aan met allerlei meer toegankelijke boekwerken, met vertalingen van basisteksten waarvan ik hoop dat ze betrouwbaar zijn, en met comparatistische benaderingen van de wijsbegeerte zoals Philosophy East, Philosophy West van Ben-Ami Scharfstein, met wie ik trouwens vorig jaar een uitstekend contact had in Tel-Aviv waar hij doceert. Vooral het nihilistisch aandoende, extreem sceptische denken van Nagarjuna trekt mij aan, en ik zou ooit gaarne in staat zijn dit denken op een voor mij zinvolle wijze te vergelijken met dat van Ludwig Wittgenstein.

Je zult me, niet geheel ten onrechte, voor de voeten werpen dat ik me alweer laat verleiden tot het formuleren van vrome wensen en tot een plannenmakerij die me tot weinig verbindt. Je zult me verwijten dat ik opnieuw alles benader als een sport, een geestelijke oefening, een ingewikkeld partijtje schaak. Het weze zo. Ach, Hubert, wat is er echt belangrijk in mijn leven? Om de vraag anders te stellen: wat is de moeite waard om onafgebroken na te streven, ongeacht welke nieuwe gegevens er aan het licht zouden komen, los van de veranderende inzichten die het deel zijn van ieder mens die in geestelijke beweging is? Ik zou het eerlijk gezegd niet zo direct weten te verzinnen. Nietzsche, die wel eens vaker met een frisse gedachte komt aandragen, noemt in Jenseits von Gut und Böse, Vorspiel einer Philosophic der Zukunft (1885) een aantal zaken op waaraan men zich niet dient te hechten. Op een gegeven ogenblik schrijft hij: ‘Niet aan onze eigen losmaking blijven hechten, aan de wellustige verte en vreemdheid van een vogel die naar steeds verdere hoogten vliegt om steeds meer onder zich te zien - het gevaar van hem die vliegt’. Is dat geen pracht van een raad voor een boeddhist?

Werk niet te hard, Hubert; ik kén je, jij kent geen maat. Het zou mij erg verdrieten indien ik je machteloos in een of ander spiritueel of mystiek drijfzand zag verdwijnen.

FRANS BOENDERS