Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 27

[p. 100]

Reisaantekeningen IV

1.

Op gezette tijden wordt door mensen die niks nuttigers weten te bedenken ‘het einde van de roman’ aangekondigd. Nu zal er door de band genomen in het begrip ‘roman’ inderdaad wel het een en ander veranderd zijn, maar ondanks de doodsstrijd van het genre en de vroegtijdige overlijdensaankondigingen doet het goed te constateren dat juist de ‘traditionele roman’ nog steeds bloeit. Of zou de traditionele roman de catastrofe die de literatuur te wachten staat overleven? Of bedoelt men met traditionele roman wellicht ‘De roos van Dekama’ van J. van Lennep?

In dat geval heeft men gelijk, jazeker, maar je weet nooit met die lui, waar ze het over hebben.

Ja, die traditionele roman. Een wereld bevolkt met personages, ontsproten aan de machtige fantasie van de alziende auteur/verteller. Personages, willoos denkend en doend wat de auteur wil. Een verhaal, met een kop en een staart, een thema, een hoofdpersoon, een plot. Het schrijven van zo'n roman is tegenwoordig geloof ik wel ongeveer het meest reactionaire dat je kunt doen. Zo'n roman is immers ‘niet kritisch’, ‘autoritair t.o.v. de lezer’, ‘sleept de lezer mee’, ‘voert hem gerieflijk een droomwereld binnen’, ‘doet hem vluchten uit de politiek-sociale realiteit, i.p.v. hem daarmee te confronteren’, ‘tot stellingname te dwingen’, etc. etc.

Het lezen van deze romans schijnt uitsluitend nog een bezigheid te zijn van ongeletterden, lectuurbarbaren, vakantielezers en ander dom volk. Nu behoren de meeste mensen tot deze categorie, eenvoudig omdat ze bij de naar ik meen toch zo geliefde klasse van gewone werkende mensen behoren [ook wel het proletariaat genoemd], die 's avonds moe thuiskomen en in het weekend wat met hun kinderen doen en in hun weinige vrije tijd liever een mooi boek lezen dan de bewustzijnsstromen die er bij het woord ‘praag’ door D. Robberechts heengaan, maar toch: reactionaire, in slaap wiegende lectuur.

Ik houd wel van een mooi boek. Een kloeke roman. Ik word graag meegesleept. Bovendien kan ik dan ook eens in die fauteuil, onder de schemerlamp, bij het haardvuur, met mijn pantoffels.

Ik lees graag Theun de Vries, Vestdijk, Philip Roth, of, ik durf het na zijn nobelprijs helemáal nauwelijks toe te geven, Böll. Of zijn dat geen traditionele romans? Ja, dan weet ik het ook niet meer. Ik laat me graag amuseren, verstrooien, in slaap wiegen. Zeker als het boek ook een ‘moraal’ heeft, zodat ik na afloop de indruk heb iets ‘geleerd’ te hebben.

Dat wilde Brecht toch ook! Nou dan.

Zo herlas ik Meningen van een clown. Het meest kenmerkende in dit soort werk [de uitzonderlijke kwaliteit ervan wordt grotendeels daardoor bepaald] is de manier waarop mensen en hun situatie worden ‘neergezet’. Ze zijn ‘levensecht’, ‘uit het leven gegrepen’, ‘in hun opvallendste eigenschappen geschilderd’, het zijn ‘representatieve types’ etc. Lekker, zo'n rijtje traditionalistische vloeken. Opvallend is dan dat de manier waarop dit ‘schilderen’ gebeurt altijd ‘humoristisch’ is, in die zin dat de personages altijd ofwel in een lachwekkende situatie geplaatst worden, ofwel in lachwekkende termen beschreven worden [of beide natuurlijk]. De humoristische beschrijvingswijze blijkt telkens weer de adequaatste manier om in toch relatief kort bestek veel informatie over een persoon of een bepaald soort mensen te verstrekken. Het geldt voor romanciers als Böll, Grass, Roth, Nabokov, Gombrowicz,

[p. 101]

Màrquez, Hermans, Vestdijk, Th. de Vries, Boon [toch grappig, dat ondanks alle gezeur over traditioneel enzo de werkelijk hele grote schrijvers voornamelijk kloeke romans schrijven, d.i.: verhalen verzinnen] - het geldt ook voor filmers als Polanski, Pasolini, Morrison; hun werk is tragi-komisch in de beste zin van het woord. Meningen van een clown bv. lees je ademloos uit, je springt van scène naar scène, d.w.z. van lach naar lach, het is eigenlijk een ontzettend kostelijk boek, maar even zo vaak bevriest de lach en je eindindruk, na een paar uur verstrooiing en amusement in je leunstoel onder je schemerlamp, is er een van ernst.

Het geweldige vakmanschap van iemand als Böll blijkt dan ook uit de manier waarop tal van personages, ondanks het feit dat het ‘bijfiguren’ zijn, toch in alle scherpte worden getekend.

Het hoofdstuk bv. waarin de ontmoeting tussen de clown en zijn vader wordt beschreven is voor mij nog steeds de definitieve verwoording van de ‘generatiebotsing’, het onverenigbare van twee volkomen verschillende referentiekaders.

En zó beschrijft Böll bv. een dame uit de kennissenkring van de clown [dit is les 3 van de cursus ‘Ik wil óok een bekend schrijver worden’, getiteld ‘het beschrijven van personen door slechts enkele typerende trekken’]: ‘Zijn vrouw is van dit knappe soort waarvan je niet weet of het leeft of alleen maar opgedraaid is. Ik voelde me heel de tijd dat ik naast haar zat in de verleiding om haar bij haar armen of schouders te pakken, of aan haar benen om te ontdekken of het niet toch een pop was. Al wat zij bijdroeg tot de conversatie bestond uit twee uitdrukkingen: “Ach, wat leuk” en “Ach, wat afschuwelijk”. Ik vond haar eerst vervelend, maar was toen geboeid en vertelde haar van alles en nog wat, net of je een munt in een automaat gooi - alleen om te zien hoe ze zou reageren. Toen ik haar vertelde dat mijn grootmoeder gestorven was - wat helemaal niet klopte, want mijn grootmoeder was al twaalf jaar dood - zei ze: “O, wat afschuwelijk”, en ik vind dat je, als er iemand is doodgegaan, veel stoms kunt zeggen, maar “O, wat afschuwelijk” nou net niet. Toen vertelde ik dat een zekere Humeloh [die helemaal niet bestond, maar die ik gauw verzon om iets positiefs in de automaat te gooien] het eredoctoraat gekregen had, en zij zei: “O, wat leuk”.

Toen ik haar ook nog vertelde dat mijn broer Leo katholiek geworden was, aarzelde zij een ogenblik - en die aarzeling leek me haast een teken van leven; ze keek me met haar heel grote, lege poppe-ogen aan, om te ontdekken in welke categorie deze gebeurtenis voor mij wel hoorde, en zei toen: “Afschuwelijk, hé?”; het was me tenminste gelukt een variatie in haar uitdrukkingen uit haar te krijgen. Ik stelde haar voor die twee O's gewoon weg te laten, en alleen leuk of afschuwelijk te zeggen; ze giechelde, gaf me nog wat asperges en zei toen pas: “O, wat leuk”’.

Als men in het volgende stukje de clown [de ik] vervangt door de romancier, en de aanwezigen op de ontvangstdag van zijn moeder [de idioten] door lezers die niet van traditionele romans houden, lijkt Böll zelf het definitieve antwoord aan de laatsten gegeven te hebben [vette letters van mij]:

‘Ik bedacht dat het morgen moeders jour fixe was. Ik kon erheen gaan en tenminste op kosten van mijn ouders mijn zakken vol sigaretten en zoute amandelen stoppen, een zakje voor de olijven meenemen en nog een voor de kaaskoekjes, en dan met mijn hoed rondgaan en een inzameling houden voor “een noodlijdend familielid”. Ik had dat toen ik vijftien was een keer gedaan, een inzameling gehouden “voor een bijzonder doel” en bijna honderd mark bij elkaar gekregen. Ik had niet de minste

[p. 102]

gewetenswroeging toen ik dat geld voor mezelf besteedde, en als ik morgen geld zou ophalen “voor een noodlijdend familielid”, zou ik niet eens liegen; ik was een noodlijdend familielid - en naderhand kon ik nog naar de keuken gaan, uithuilen aan Anna's boezem en een paar worstjes bij me steken. Alle idioten die bij mijn moeder bij elkaar waren zouden mijn optreden een verrukkelijke grap vinden, mijn moeder zelf zou het met een zuur lachje voor een grap moeten laten doorgaan - en niemand zou weten dat het dodelijke ernst was. Die mensen begrijpen niets. Ze weten weliswaar allemaal dat een clown melancholiek moet zijn om een goede clown te kunnen zijn, maar dat de melancholie een doodernstige zaak voor hem is komt niet in hen op’.

2.

Zoals het ‘filmklimaat’ in Nederland is, zo is er de filmkritiek. Die is er nl. niet. Ik heb heel lang in de veronderstelling verkeerd dat D. Ouwendijk de enige Nederlandse filmcriticus was die wel eens iets redelijks beweerde. Hij was nl. de enige die vrijwel alle Nederlandse films afkraakte, regelmatig malloten als Pim en Wim uitlachte, de enige ook die Paranoia van Adriaan Ditvoorst zo ongeveer de enige goeie Nederlandse film vond.

Helaas, ook Ouwendijk tuimelde.

Omdat hij als enige iets onaardigs over Turks fruit durfde te zeggen, en als enige Because of the cats van Rademakers heel behoorlijk vond, besloot ik die film te gaan zien. Ouwendijk checken. Because of the cats was helaas een ongelóoflijk slechte film. Exit Ouwendijk.

Of toeval? Filmbezoek onder invloed? [het zal immers je vak maar wezen!].

In Ons Erfdeel 1973, nr. 3, geeft Ouwendijk een ‘analyse van de moderne Nederlandse film’. Daarin worden natuurlijk tal van dingen beweerd waarin je een eind mee kunt gaan [zo worden Pim & Wim, Blue Movie, Wat zien ik etc. gevloerd], maar er wordt bv. ook over Turks fruit beweerd: ‘Turks fruit is in heel zijn vormelijke opzet niets anders dan een blootheidsmanifestatie, waar alle erotische gespannenheid of spanning aan ontbreken. Het filmisch vermogen van de makers schoot tekort, was te “onvolwassen” om “het blote” aan de manifestatie te onttrekken en het in te passen in een levende twee-eenheid’. Exit dus? Hij beweert ook: ‘Van der Heyde, die met Ditvoorst, Johan van der Keuken en Sluizer het begaafdste kwartet jonge filmers vormt, waarover we in Nederland beschikken, is enkele jaren in het Nederlandse filmleven de gebeten hond geweest. Het is interessant om vanuit Van der Heydes jongste film Angela, love comes quietly te ekstrapoleren naar zijn film To grab the ring, naar aanleiding waarvan de filmkommercie in de meest uitgebreide zin van het woord - ik reken daar ook de bioskooppubliek welgevallige filmbesprekingen onder - hem kort en bondig aan de deur heeft gezet’. Tja, dat is weer zo.

Toch onze hoop nog maar wat op Ouwendijk gevestigd houden. Hij was bij het zien van Because of the cats vast dronken, vast en zeker; hij noemt die film in zijn hele stuk niet.

3.

Prima nummer van De Vlaamse gids [juli 1973]. Voor een groot deel gewijd aan Cees Buddingh'. Het opent met een zeer goed interview door Willem M. Roggeman [zeer goed vooral door Roggemans vragen; hij is beslist onze beste litteraire interviewer], gevolgd door twee ‘typerende’ stukken van K. Schippers en J. Eykelboom, een gedicht van Gils en een lang dagboekfragment van Buddingh' zelf.

[p. 103]

Wat Buddingh' in het interview, voornamelijk over poëzie, te zeggen heeft is zeer relevant. Hij zegt er echter ook iets in dat minder overtuigend is, nl. over zijn bekende ‘schaakbord’: ‘En op een gegeven moment begin je ook allerlei ideeën te krijgen, die je niet meer in taal kan uitwerken, die je op een bepaalde manier moet laten zien. Zo ben ik tot het maken van die kastjes en collages gekomen. Het eerste idee dat ik zo kreeg, was die “Droom van een damschijf”. Dat is een schaakbord waarop de stukken in uitgangsstelling staan. Alleen op het veld C2 staat geen pion, maar een damsteen. Dammers hebben tegenover schakers vaak het gevoel dat schaken toch iets is van hogere waarde. [Sijbrands niet! Die noemde een schaakbord eens: de achterkant van een dambord, door sommigen schaakbord genoemd - JJW.] Dan droomt zo'n damschijf van ook nog eens een keer met een schaakpartij mee te mogen doen. Dat is iets dat, als we het beschrijven, er niet uitkomt. Dat moet je visualiseren in materialen’. Akkoord, maar je kunt ook zeggen: zonder de titel, in taal, erbij stelde dit kunstwerk niets voor - je kunt zèlfs zeggen: in taal kan dat er bèst uitkomen, doch Buddingh' kan dat niet. Ik vrees dat dit zo is, dat Buddingh' zijn toevlucht moet nemen tot het materiaal zelf; net als een kind dat het niet kan zeggen en er dan maar naar wijst.

Het dagboek illustreert dit uitstekend. Alles maar dan ook alles wordt ‘aangewezen’. Het gaat bv. als volgt: ‘Vanochtend pas om tien voor half tien wakker geworden - het is merkwaardig hoe lang ik tijdens vakanties doorslaap, terwijl ik gemiddeld toch minstens een uur vroeger naar bed ga dan thuis - en na een voortreffelijk “cooked breakfast” eerst de B3163 [later de B3162] gevolgd tot Chard en daar de witte weggetjes opgegaan en door het schone Dorset en even schone Somerset - al krijg je er, door de hoge en dichte heggen, slechts af en toe een glimp van te zien - via Sampford, Arundel, Wiveliscombe, Hush Champflower en Weddon Cross naar Porlock gereden [je weet wel, Henk, waar “the man” vandaan kwam] en daar onderdak gevonden in het ons door Mrs Goff warm aanbevolen Doverhay Guest House: zeer fraai zeventiende-eeuws huis, met comfortabele lounge, maar helaas zonder TV - de ontvangst schijnt hier, door de ligging tussen de heuvels, zeer slecht te zijn - zodat we de eerstkomende dagen niet af en toe even een uurtje Wimbledon kunnen meepikken. [Moeten zorgen vrijdag en zaterdag ergens te zijn waar we de finales wel kunnen zien.]

Vanmiddag naar Porlock Weir [...]’ etc. etc. Geleuter dus. Dat is met veel van Buddingh's werk zo: eigenlijk vind ik het niet veel meer dan charmant en soms spitsvondig gebabbel met een vleugje weemoed. Toch waardeer ik Buddingh' wel degelijk. Hij behoort naar mijn smaak tot die weinige, maar daarom zo onmisbare, figuren die hun belang meer ontlenen aan hun aanwezigheid in de litteratuur dan aan hun werk; door hen is er altijd leven in de brouwerij, altijd verzinnen ze wel iets nieuws, iets geks, geven ze weer ergens het juiste duwtje. Bovendien missen ze, ondanks hun erg persoonlijke plaats in de litteratuur, nu juist dat zwaarwichtigdoenerige Litteraire. Een soort figuren [Jan Hanlo is ook zo iemand] die je misschien het beste als volgt kunt omschrijven: over poëzie zeggen ze veel aardiger dingen dan ze met hun eigen poëzie waar kunnen maken, en er worden over hen altijd stukken geschreven die boeiender zijn dan wat ze zelf maken.

Ik kan het niet laten uit datzelfde Vlaamse gids-nummer nog even het schitterende stuk van Boon over de mémoires van zijn vrouw te noemen. Na 20 bladzijden Buddingh'-dagboek in de trant van bovengenoemd proefje te hebben doorgeworsteld, is het een verademing vier bladzijdjes Boon te lezen, vooral omdat daar meer in staat dan in de 20 voorgaande. Je hebt het

[p. 104]

gevoel van uit Engeland te zijn thuisgekomen; zó schrijf je over jezelf: ‘In het Nederlandse tijdschrift “Maatstaf” verscheen een gedeelte der memoires van mijn vrouw Jeanneke. Jaja, wie bij een hond slaapt betrapt zijn vlooien. Ze zag me de hele dag door te schrijven, en ging van de gedachte uit dat dit niet zo moeilijk kon zijn. Kom, ik schrijf ook maar eens wat, heeft ze gezegd. En haar memoires lezend zou men op het eerste zicht zeggen dat ze wel wat invloed van mij heeft. Maar niets is minder waar, als ik haar proza lees, kom ik tot de konsternatie dat niet zij maar ik invloed heb van haar. En met wat schaamtegevoel denk ik er dan aan, dat ik menige bladzij heb opgeschreven zoals zij het mij verteld heeft. Maar ja, hoe gaat dat? Ze vragen u in zevenentwintig interviews van wie ge invloed hebt, en ge slaat dan allerlei wereldberoemde namen uit uw botten, en ge denkt er nooit eens aan te zeggen: van mijn vrouw. Want als ze mij een verhaal vertelde, een levensecht verhaal over levensechte mensen in de buurt, dan had ik maar zó de pen op papier te zetten en gewoon te schrijven wat ze me vertelde, en hóe ze het me vertelde. Doch hier gaat dan een gedeelte van haar memoires, en als ge ze goed vindt kan ze voor de verdere rest van ons leven mijn boeken blijven verder schrijven...’.

4.

Eén nummer daarvoor [juni 1973] verscheen in De Vlaamse gids [waarom zouden ze toch dat mooie, grote, blauwe formaat vervangen hebben door dat walgelijke, kots-groene mini-floddertje?] een artikel van Lionel Deflo over o.a. de dichteres Patricia Lasoen. Om misverstanden te vermijden: ik waardeer Deflo zeer, al was het alleen al omdat hij het beste Nederlandstalige litteraire tijdschrift [vooruit dan maar, met Raam en het NVT] redigeert: Kreatief.

In het begin van zijn stuk schrijft Deflo ondermeer: ‘Een van de dichters, het weze dan een dichteres, die door haar eenvoudig taalgebruik en haar fantasierijke creativiteit het meest aan mijn opvattingen omtrent Zuidnederlands nieuw-realisme beantwoordt, is Patricia Lasoen [...]’ etc. Hierna bespreekt Deflo enkele van de markantste aspecten van het werk van Patricia Lasoen, waarna hij concludeert: ‘Precies deze inbreng van wonderbaarlijke elementen en fantasieën in haar dan toch realistische poëzie bezorgt haar onder de nieuw-realisten een enigszins aparte plaats.’ Tja,

daar snap ik dan

geen bal meer van

mijn goeie man.

J.J. WESSELO