Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 27

[p. 97]

Reflex
Mijmeren bij Conrad

1.

Onlangs sprak ik met Gerard Schmook in de Akademie te Gent, jawel, over Patrick Conrad. Schmook vertelde me dat het Museum en Archief van het Vlaamse Kultuurleven te Antwerpen, een stel tekeningen van Conrad bezit waarbij aan verwantschap kan worden gedacht met de Engelse illustrator, literator en musicus Aubrey Vincent Beardsley [1872-1898], prerafaëliet om te beginnen, beïnvloed door de Japanse prentsnijders, de oud-Griekse beeldhouwkunst en een paar Franse Lodewijkstijlen om verder te gaan, wat niet wegneemt dat hij altijd zich zelf bleef.

Over deze verwantschap moet Conrad zelf maar eens schrijven wat hij ervan gelooft. Ik moedig hem hiertoe sterk aan.

Waar, van zijn tijdgenoten, bijna niemand iemand is, moet en kan hij de nodige moed en luciditeit opbrengen om de paden van zijn oorspronkelijkheid en persoonlijkheid na te gaan.

Eens dit hinterland in kaart gebracht zal hij voldoende eigen bewerkt gewest overhouden om zich te kunnen rekenen tot de keur van de vandaag mededeelzame auteurs, grafici en forumbezweerders.

2.

Beardsleys vriend en exegeet Arthur Symons schreef in 1905, zeven jaar na diens dood:

‘Zoals de meeste kunstenaars die veel aan populariteit hechten had hij een grenzeloze minachting voor het publiek; en de lust om dat publiek te dwingen tot bewondering en vervolgens die om het te dwingen het verkeerde te bewonderen of zomaar te bewonderen zonder te weten wat, heeft hem geleid tot veel van zijn brutaalste practical jokes’.

We schrijven bijna honderd jaar later, zijn er niet op achteruitgegaan, vooral niet tijdens Patrick Conrads generatie, om aan het konstant lichtzinnige publiek rijp en groen aan te bieden. Want Symons zegt verder over Beardsley wat ik van in den beginne over Conrad heb willen zeggen:

‘Terwijl hij het vermogen [heeft] om schoonheid te scheppen, die pure schoonheid [kan] zijn, keert hij zich maar al te dikwijls af, om die mindere soort van schoonheid te geven, de enkele schoonheid van techniek, in een kompositie die overigens zonder betekenis, triviaal of dwaas [is]. Bij zich zelf [zegt] hij dan: ik kan doen wat ik wil, er is niets wat ik niet zou kunnen doen als ik het verkoos, en er de moeite wilde voor nemen, maar waarom zou ik zuiver goud aanbieden als een verguldseltje het ook doet? Ik kan betalen zodra het geld werkelijk gevraagd wordt, - en hij [veroorlooft] zich dan voldaan te zijn met wat hij wist dat de mensen zou doen opkijken, [geeft] zich daarbij oneindig veel moeite, [is] in zijn idee conscientieus maar met dat gemis van eerbied voor groot werk dat een van de karaktertrekken is die de huidige tijd steriel maken’.

3.

Eerlijk moet ik getuigen dat ik uit deze kenschets heel wat op Conrad kon toepassen tot ik een paar dagen geleden zijn

[p. 98]

verzamelbundel ‘Life on stage’, een Marnixpocket, in handen kreeg. Het is namelijk zo dat vijf aparte bundels verzen in hun ontstaan tijdens tien jaar minder ernstig aandoen dan in hun bij elkaar gespeeld bondgenootschap dat eensklaps op verrassende, geëvolueerde eenheid wijst. Wat apart het grimas van een masker droeg, het losse van een arm of een been, het amorfe van een borstkas of het smakeloze van een onderbuik in los verband, is plots van marionet tot mens herschapen.

Het speelse is van medikament ingrediënt geworden, het overtollige blijkt onmisbaar ornament te zijn, de vondst beklijft tot ware poëzie, het klootvegende buigt zich om tot tragiek.

Titels van vorige bundels ‘De vrouw is het huis’, ‘Ik lig in de Dalai-lama’, ‘Mercantile marine engineering’, ‘Met Sappho op de sofa’, ‘11 songs for Edward Kienholz’, ‘Vier Avenue modeteksten’, ‘SS 72 is niet meer wat het was’ en ‘Four dirty and godless visions of a screaming flemish superstar’ of hoe ze verder heten mogen in hun grillige, uitdagende barok, - al deze titels vinden hun delta in de huidige ene ‘Life on stage’. Nog steeds in het Engels. Het Engels van Oscar Wilde wiens ‘Salomé’ Beardsley illustreerde? Het Engels van de songwereld? Het Engels tout court om zich met verdekt blozen en onkwetsbaar flegma te distantiëren van een sentimentele titel in het Nederlands? Pose of egelstelling, wie zegt het ons? Beide samen? Hoogstwaarschijnlijk.

4.

Geboeid heb ik me geamuzeerd om langs tien jaar Conrads expressiemechanisme na te gaan.

De paradoks is de waarheid van de schuchtere die zich verschuilt in een uitdagend raadsel, gericht tot moedwilligen die hem anders niet zouden geloven. Zijn geheime bedoeling is de anderen te overtuigen doordat ze zelf een oplossing vinden die de zijne was. Conrad is een aficionado van de paradoks.

Hij is overgevoelig, dus uiterst kwetsbaar. Nooit geeft hij zich meteen bloot. Zoals bij Adam is zijn ideale, aangeboren staat die van de naaktheid. Adam vroeg aan Van Eyck om een vijgeblad, Conrad aan een behulpzame hand een opgezette vogel om deze voor zijn genitaliën te houden. Met het gevolg dat wij glimlachen en onze blik met kuisheid vullen.

Conrad is erin geslaagd volstrekt naakt te worden dank zij onze spelende medewerking.

Pas aan gene zijde van de paradoks heeft onze wankele geest het recht enige orde aan te brengen. Lezend in Conrad stel ik vast: Conrad eigent zich namens ons het recht toe in zijn disparate wereld gids te spelen.

Hij gaat aldus te werk.

Hij vervreemdt iets in de betekenis van aliëneren, om het via een omweg vertrouwd te maken. Hij heeft iets harmonisch en helders in de geest, soms in de intuïtie, en schudt het tot puzzel uit elkaar. Eens zover amuzeert hij zich met veel kunde en nog meer smaak om het opnieuw tot harmonie te brengen zonder dat hij ons verveelt, werkwoord dat veel van zijn tijdgenoten in alle tijden en wijzen schijnen te willen vervoegen. Of hij dit nu uit het dandyisme haalde of afkeek van een zeeman bij het Steen die wat drinkgeld opbrengende trucs met de kaarten uitvoert en ons vernuftig afleidt zodat wij mis raden eer de waarheid spreekt, - dit moet hij ons zelf maar eens vertellen.

Er steekt veel orde in Conrads ogenschijnlijke doolhoven.

Soms dreigt bij hem het gevaar dat hij er zelf in verloren loopt

[p. 99]

maar dan is hij zo wijs dit te bekennen in een oprechte, niet onzure pirouette.

Enkele voorbeelden van zeer geslaagde poëzie ontstaan bij Conrad door de schok van, naar mijn oordeel, nooit te onbegrijpelijke, te abskonse ellipsen: ‘En de stilte die volgt is de andere die zwijgt’. ‘En reeds omklemmen je handen/de vorm van je handen’. Gaston Burssens droomde er eens van een essay te schrijven over verrassing door het vers. Hij zou Patrick Conrad dikwijls hebben kunnen citeren.

Iets moeilijker maar nog loonrijker is een nog verder doorgedreven tendens om, alweer met veel smaak, een voorgaande mededeling koelbloedig te ontkennen, te vernietigen zodat, zonder dat het voorgaande uit de herinnering wordt weggewist, nieuwe verrassende openingen ontstaan.

In een gedicht ‘Villa des roses’, opgedragen aan Marina T., spreekt Conrad over haar handen. Na handen staat een asterisk en onderaan lezen we in voetnoot: ‘Ditmaal gaat het echter om de handen van Eleonora Duse’.

Sommige lezers zullen zich bedot voelen en meesmuilen: louter gekke substitutie. Ik acht deze werkwijze integendeel een zeer subtiele vernieuwing van de oude retorische figuur, vergelijking genoemd. Conrad is geen naïef dichter van de eerste graad. Zijn kultuur ankert in vernuftige beschaving en alleen zij die in dit kultuurbrouillon worden grootgebracht mogen zich de weelde veroorloven ogenschijnlijke spitsvondigheden te kweken, wat hun dan vanwege impulsieve spontanen en verbaasde gapers de kenschets bezorgt van maniëristen en dekadenten.

Ik ga u allicht ook verbazen als ik u zeg dat stoere eik Streuvels eveneens maniërist stijldekadent was.

5.

Ten slotte wil ik Conrad loven, zelfs waar hij boeiende nonsens zou kunnen schrijven, louter uit bravoure, om zijn muzikaliteit. Waar is de tijd dat wij, als proef op de som van een goed vers, dit vers konden onthouden nadat onze ogen het hadden overgereikt aan het in- of uitwendig oor?

De drievuldige eenheid beweging, melodie, beeld is alweer lelijk teloorgegaan. Daar steekt niets abnormaals in, het verschijnsel is oud daar de mens en zijn kunst zich gedurig ontbinden. Vandaag zitten we opgescheept met de generatie die aan beeldretoriek lijdt en aan ritmekrampen. En in brutale opstapeling van alliteraties de barbaarse illuzie vindt welluidend te zijn. Retorische decibels ontluisteren de poëzie.

Conrad daarentegen kan nog verzen schrijven:

- Maar later nog dikwijls, liggend aan de branding van haar borsten...

- tussen de tanden wat druiven en een lied...

- Knaagt de kou met korte klauwen...

- Nooit zou ik zo ontroostbaar zacht kunnen zingen.

6.

Met enkele woorden: Patrick Conrad voelt poëzie, weet poëzie, bedenkt poëzie. De wereld van zijn poëzie is niet altijd de mijne. Gelukkig, anders zou ik niet pogen er zelf te maken.

Maar waar mijn wereld faalt of luchtledig blijft, is de zijne mij nuttig geschenk, genot en soelaas.

Karel JONCKHEERE