Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 25

La trahison des clercs

De verlegenheid van de geesteswetenschappen tegenover de proefondervindelijke doctrines schijnt zich niet het eerst gemanifesteerd te hebben in de letteren maar in de wijsbegeerte. Het nu pas in het Nederlands verschenen beroemd opstel ‘Scheinprobleme in der Philosophie’ van de in 1970 op de leeftijd van 79 jaar overleden Oostenrijker Rudolf Carnap, verscheen reeds in 1928.

[p. 723]

Het is wel waar dat de omstreeks 1920 rondom prof. Moritz Schlick tot stand gekomen ‘Wiener Kreis’, of School van Wenen, waartoe Carnap behoorde, zich meer tegen het existentialistisch gezwets der speculatieve filosofieën van Husserl en later Heidegger verzette, dan zij zich schaamde tegenover de positieve wetenschap. Schlick zelf hoefde dat trouwens niet te doen, want hij was een fysicus en Carnap studeerde fysica tot in 1914 en ging na de vier oorlogsdienstjaren over naar de wijsbegeerte.

Zoveel onzin in zo pure vorm en verpakt in intellectualistische pompiersstijl als in Frankrijk de Blanchot's, Ricardou's en consorten na de tweede wereldoorlog hebben verkocht, gaf de neopositivistische Wiener Kreis niet van zich af. Carnap was een der eersten om initiale dwalingen ruiterlijk te erkennen. Daarbij zetten de Oostenrijkers de ‘Principia mathematica’ van Russell en Whitehead voort, die zelf zonen waren van Locke, vooral Hume en Kant.

Opmerkenswaard is het intussen dat de filosofie, de geesteswetenschap die het verst van de exacte doctrines af staat, vóór alle andere de beginselen van het positivisme heeft gehuldigd die haar als het ware de grond onder de voeten wegnamen. Een wijsbegeerte die slechts proefondervindelijke bewijzen erkent is immers een contradictie in de termen. De wijze waarop de mens in kennis is vooruitgegaan door zijn methoden en middelen ertoe steeds meer te bekritiseren en in te perken, heeft mij sedert mijn jeugd geboeid en ik ben zeker de enige niet. De zo realistische criteriologie stoot bijvoorbeeld in het onderzoek van het syllogisme op iets van magischrealistische aard. Ook nog elders.

Met Locke, Hume en Kant, die uitmaakte dat wij niet de werkelijkheid waarnemen, maar de indruk die zij op ons maakt, scheen een eindpunt bereikt te zijn. Van daar af is op de weg der kritiek van de zuivere rede inderdaad wat meer geraaskald dan geredeneerd. Met verstomming leest men in de vertaling van Carnaps ‘Scheinprobleme in der Philosophie’ het in 1928 nieuw wijsgerig evangelie dat geheel zijn vrij kort opstel resumeert: Logische en wiskundige uitspraken zijn tautologieën die niets zeggen over de werkelijkheid en uitspraken over de werkelijkheid hebben slechts zin wanneer ze volledig verifieerbaar zijn.

Ik durf dit zeer oneerbiedig voor de Weense faculteit onzin noemen omdat de faculteit zelf erkend heeft dat het dit is. De essentiële uitspraken van de natuurkunde, waarmee vooral Schlick en Carnap vertrouwd waren, hebben betrekking op een oneindig aantal gevallen die zich voordoen op alle plaatsen en tijden en dus nooit volledig kunnen geverifieerd worden. In 1936 gaf Carnap in zijn opstel ‘Testability and meaning’ dan ook toe dat de eis van verifieerbaarheid niet houdbaar is en dat confirmeerbaarheid volstaat. Confirmeerbaar noemt hij elke hypothese waarvoor men feiten kan aanhalen die zich volgens de hypothese moeten voordoen. Dit is al wat ruimer alhoewel nog veel te eng.

In de ‘Schijnproblemen’ haalt Carnap het voorbeeld aan van twee aardrijkskundigen die in Afrika gaan verifiëren of een in sommige reisverhalen beschreven berg daar werkelijk bestaat. Over het bestaan en de hoedanigheden van de berg worden zij het onmiddellijk eens, maar de ene is een filosofische realist die meent dat de berg ook werkelijk bestaat, de andere is een filosofische idealist en voor hem zijn dus enkel de waarnemingen en voorstellingen van de berg reëel. Geen enkele ervaring kan een van beiden gelijk geven, zegt Carnap. De vraag of het realisme dan wel het idealisme juist is moet worden beschouwd als een filosofisch schijnprobleem.

[p. 724]

Deze mening, de bewering dat een onoplosbaar filosofisch probleem ipso facto een schijnprobleem is, klinkt op zijn minst verbijsterend.

Zijn de natuurwetten niet verifieerbaar doch wel confirmeerbaar, de leer van Darwin is noch het een noch het ander. Het geloof in de pluraliteit van de bewoonde werelden is het een en het ander nog veel minder. Daardoor worden deze kwesties nog geen schijnproblemen. De grote vraagstukken van onze dagen, de wereldbevolkingsaangroei, Vietnam, homoseksualiteit, abortus kunnen niet proefondervindelijk worden opgelost en zijn toch allesbehalve schijnproblemen.

De belangrijke levensvragen omtrent God, de kosmos en de ziel zijn filosofisch op dezelfde wijze onoplosbaar als de natuurwetten en de evolutieleer. Toch zijn het allesbehalve schijnproblemen. Het zijn vragen die de mens zich zijn leven lang het vaakst en met de meeste hartstocht stelt. Zijn antwoord erop bepaalt zijn leven. Is hij van oordeel dat het vragen zijn die hij niet kan en dus ook niet moet beantwoorden, dan bepaalt ook dàt standpunt zijn leven, dat wil zeggen zijn moreel, politiek en economisch comportement.

Voor elk antwoord proefondervindelijk bewezen feiten eisen, schijnproblemen noemen wat men niet bewijzen kan, is in de menswetenschappen krankzinnig. Het nooit of nimmer weg te nemen verschil tussen deze menswetenschappen en de positieve is juist hun verschil van argumentatie.

Twijfel is de motor die de wetenschap vooruithelpt, geen enkele stelling is vrijgesteld van kritisch onderzoek en weerlegging, maar toch moet men, na betuiging van achting en genegenheid aan duizenden verdienstelijke hoogleraren, urbi et orbi een ernstige waarschuwing aan de universitaire korpsen verspreiden.

Door blad en tijdschrijft nog niet voldoende ingelicht omtrent Marcuse, nam ik een boekje over hem door professor MacIntyre ter hand en daarin las ik: ‘De stelling die in mijn boek centraal zal staan is dat bijna al de voornaamste stellingen van Marcuse onjuist zijn’.

We noemen geen andere namen, maar signaleren met strakke ernst dat al de sensationele slogans, hetzen, drijverijen en geweldenarijen van onze dagen gepredikt en gepatroneerd worden door hoogleraren. Deze schande moet schuldiger worden geacht naar gelang ze met groter talent en reputatie wordt bedekt. Wat niet belet dat waarschijnlijk diegenen nog schuldiger zijn die privatim spotten met de gevaarlijke charlatans en in hun cursus het spel meespelen, laf en hypocriet.

Gerard WALSCHAP