Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 18

De tijd als tribunaal

Met verwijzing naar ons stukje over ‘blijven’ als literator, verschenen in een der vorige nummers van N.V.T., releveren wij een uitspraak van T.S. Eliot: ‘Omtrent onze tijdgenoten zouden wij ons niet voortdurend moeten bezighouden met de vraag of ze al dan niet groot zijn. Wij zouden ons moeten houden aan het probleem of ze waarachtig zijn en de kwestie van hun grootheid overlaten aan het enig tribunaal dat daarvoor bevoegd is: de tijd’.

Deze uitspraak is noch diepzinnig, noch oorspronkelijk. Elk recensent, criticus of literair essayist heeft ze in een van zijn eerste vijf opstellen gepromulgeerd en van dan af om de vier of vijf bijdragen minstens eenmaal herhaald. Laten wij ze even onderzoeken.

Wanneer men uitmaakt dat een tijdgenoot waarachtig is en een andere niet, of dat hij waarachtiger is dan een andere, verklaart men hem groter dan zijn collega, althans in waarachtigheid. Men kan opwerpen dat dit nog niet veel zegt, dat grootheid nog wat meer vereist dan waarachtigheid, dat waarachtigheid dus slechts één enkel element is van vele die alle tezamen grootheid vormen.

Het kan echter niet in de bedoeling van Eliot hebben gelegen en zeer zeker ligt het niet in de bedoeling van de talloze gebruikers der gemeenplaats, de zin van waarachtigheid op die wijze in te perken. Het is duidelijk dat zij de tijdgenoot een volledig jugement over het werk willen laten uitbrengen. Het oordeel over de waarachtigheid betekent voor hen al wat over een schrijver door een tijdgenoot kan worden gezegd.

In dat geval nu kan de gemeenplaats onmogelijk opgaan. Een volledig oordeel over een kunstenaar geeft onvermijdelijk een rang- en waardeverschil met andere kunstenaars aan. Niet alle kunstenaars kunnen even waarachtig zijn en

[p. 318]

er valt niet aan te ontkomen dat de waarachtigste de grootste is, de minst waarachtige de kleinste.

Kan nu dat oordeel gerectificeerd worden door de tijd?

Eerst en vóór alles doen wij opmerken dat, als het oordeel over de grootheid van een schrijver postuum kan worden herzien, het oordeel over zijn waarachtigheid daar niet minder aan onderworpen is. Geen enkel literair oordeel, zij het over een tijdgenoot, zij het over een historische figuur, is ooit definitief. Het oordeel over de waarachtigheid van dichter Hendrik Tollens is door de tijd gewijzigd en het is volledig eensluidend niet het oordeel over de grootheid van Hendrik Tollens.

Om echter bevestigend te kunnen antwoorden op de vraag of de tijd het oordeel van de tijdgenoot kan rechtzetten, zou men moeten weten hoeveel tijd hij daar precies voor nodig heeft. Zolang men dat niet weet, kan men zich ook voor de auteurs vóór Christus op het definitief vonnis van de toekomst beroepen en bijvoorbeeld zeggen dat de tijd nog altijd geen uitspraak heeft gedaan over Hadewijch. Het is niet ondenkbaar dat de tijd nog anders gaat denken over die zuster en wordt een oordeel waarop zij zolang moet wachten dan niet waardeloos? Wordt het dan ook niet betwistbaar juist door het feit dat het zeven eeuwen in het ongelijk stelt?

Men moet dus een tijdstip bepalen waarop het oordeel van de tijd onherroepelijk wordt. Welnu, daar moet men zeer voorzichtig mee zijn. Driehonderd vijftig jaar na zijn dood was Dante nog een vrij onbekend en onbelangrijk dichter. Shakespeare werd reeds tweemaal vergeten en weer ontdekt.

Nemen we echter aan dat er definitieve uitspraken bestaan, wat betekenen zij dan en wat zijn zij waard? Zijn zij rechtzettingen van foutieve beoordelingen of nieuwe, van gewijzigde maatstaven uitgaande uitspraken die het oordeel van de tijdgenoot grotendeels intact laten? Het oordeel van de tijdgenoot over Van Deyssel als stilist was overdreven gunstig. Het vernietigend oordeel van de latere generaties over de Van Deyssel die niets te zeggen had en zich zelf wanstaltig opblies laten zijn stijlverdiensten ongeveer intact. Waarschijnlijk zal elke oordeelsherziening door de tijd enerzijds een rechtzetting van vergissingen blijken te zijn en anderzijds een nieuwe uitspraak vanuit een nieuw gezichtspunt.

Wat het ook moge zijn, het oordeel van de tijdgenoot is het enige waarvan de schrijver ooit kennis krijgt en dat van

[p. 319]

de tijd, waarvan men nooit kan zeggen of het definitief is en dat in het gunstigste geval een paar bladzijden in bloemlezingen kan opleveren en een paar schooluitgaven in een ‘klassieke reeks’ is in vergelijking daarmee waardeloos.

Laten wij trachten de waarachtigheid en de grootheid van de tijdgenoot te bepalen en daartoe ook zo goed mogelijk raden wat de toekomst aan hem hebben kan, maar laten wij niet dreigen met de tijd die alles zal herzien. De tijd kan in het gunstigste geval niet meer dan om de vijftig jaar wat bloemen leggen op zijn graf en de schoolkinderen tegen hem opmaken.

G.W.