Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 16

[p. 425]

Zuidafrikaanse poëzie
Elisabeth Eybers over...

Ek vermoed dat één van die redes waarom iemand verse skryf is omdat daar vir hom dinge is, te intiem, of te aangrypend, of te onvatbaar-op-eerste-sig, of te ongerymd om in die openbaar mee te deel. Hulle moet gesing of gesuggereer of oorgesein word. Vir hierdie doel het ons verre voorouers poësie uitgevind, daardie eeue-oue, altyd-nuwe, vreemde, vertroude ómpad en kórtpad tussen mens en mens. Poësie is 'n uiting van afzondering èn van gemeensaamheid. Dit plaas die digter in 'n besondere verhouding tot 'n aantal mense - sy lesers - waarvan hy die meeste nooit persoonlik leer ken nie; en terselfdertyd dreig dit om misverstand en verwydering te skep tussen hóm en diè wat die naaste aan hom is. Die liriek is besaai met getuienisse van mislukte verhoudings, dit is vol nouliks of moeilik geobjektiveerde selfbejammering en selfverwyt. Aan die ander kant bring dit sy eie vergoeding mee. Poësie is nie alleen kommunikasie nie, dit is óók en veral die máák, die voortbring van iets wat op 'n eienaardige manier uit die digter ontstaan en wat die vreemde indruk skep dat dit uniek en onvervangbaar is. Elke gedig is 'n persoonlike rekeskap-gee, 'n poging om 'n probleem op te los, om met jouself tot 'n vergelyk te kom.

Die digter skryf sy verse omdát hy moet en sóós hy moet. Hy streef na 'n soort volmaaktheid op sy eie voorwaardes, nie diè van 'n ander nie. Natuurlik leer hy van ander en word hy beïnvloed deur die werk van voorgangers en tydgenote met wie hy hom verwant voel. Maar hy weier om hom te versink in 'n groep onder voorwendsel van 'n gemeenskaplike doel en gemeenskaplike belange. Dikwels ly hy in hoë mate aan daardie asosiale kenmerke wat die psygologie aandui as introversie, onsolidariteit. En hy is geen aanhanger van toevallige modes nie. Of, as hy dit wel is, kry mens die belaglike situasie (soos onlangs in Holland) van 'n jong digter wat in 'n onderhoud met die dagbladpers in alle erns verduidelik dat die ware poësie vir hedendaagse konsumpsie nou pas begin, dat die poësie van vyf of tien jaar gelede al nie meer deug nie.

Uit watter oogpunt mens ookal na 'n vers kyk, bly dit iets waarvan die ontstaan en die uitwerking moeilik verklaarbaar en moeilik ontleedbaar is. Dit kom my voor asof alles wat 'n digter oor sy eie werk kan sê naïef of vaag of pretensieus moet klink. Hy hoop dat sy verse vir hulself

[p. 426]

spreek, dat hulle met 'n minimum van toeligting aanvaar kan word. Miskien is hy traag om te erken hoe groot die element van onverantwoordelikheid in die ontstaan van 'n gedig is. Tien-teen-een is hy te ydel om dit te wil beskou as iets waarvoor daar 'n resep verstrek kan word. As hy gevra word hoe hy daartoe gekom het om 'n bepaalde vers te skrywe, of wàt dit presies beteken, is hy geneig om hom te verweer met die opmerking dat die digter iemand is wat moet máák, nie iemand wat hoef te wéét nie. 'n Kunstenaar kan sy maaksel hoogstens verdedig deur daarvan te sê: ‘Hier is dit, só lyk dit: dit is die enige waartoe ek op die oomblik in staat was - binne my beperktheid is dit geslaag, want ek het nie toegewings gemaak aan populaire verwagting of eie gemaksug nie.’ Mens voel altyd self enigsins verbaas oor die finale gestalte wat 'n gedig aanneem omdat jy, voor jy na die potlood en papier getas het, waarskynlik maar 'n wasige voorstelling daarvan gehad het. As dit ‘af’ is, herken jy allerlei komponente daarin: gedagtes, waarnemings, gewaarwordinge, soms van baie lank gelede, wat jy gemeen het dat jy vergeet het maar wat intussen 'n soort distillasie ondergaan het. Uit 'n groot aantal potensiële bestanddele het enkele grasie ontvang - diè wat hulle op die regte oomblik met die grootste oortuigingskrag aangemeld het, wat plotsling intiem verwant blyk, wat mekaar aanvul en saamsluit soos die stukkies van 'n legprent. Die digter durf nie ongeduldig wees nie. Hy moet wag tot die onbewuste voorbereidende stadium voltooi is, tot die geboorte-impuls onmiskenbaar gevoel word.

Poësie is nie vaagheid of ontvlugting nie, dit is nugterheid en aanvaarding. Nie 'n traak-my-nie-agtige nugterheid nie, maar 'n sensitiewe nugterheid wat waag en durf om die lewe in die aangesig te kyk, om dinge teen mekaar op te weeg; wat bereid is om die toevallige en onessensiële ondergeskik te stel aan die blywende en die egte. Yeats het gesê:

The rhetorician deceives his neighbours,
The sentimentalist himself; while art
Is but a visiom of reality...

Ek moet eerlik erken dat ek nie weet waar estetiek ophou en etiek begin nie. Mens verwerp natuurlik die opvatting van poësie as lering of stigting. Maar my eie ervaring is dat die bevindinge van 'n digter kan help om jou met jou lot te versoen, dat dit self jou alledaagse houding en gedrag kan beïnvloed. Die meeste mense kom gemaklik deur die lewe sonder poësie, en waarom sou mens hul selfgenoeg-

[p. 427]

saamheid versteur of hulle iets anders toewens as wat hulle self begeer - iets moeiliker en ryker? Diè wat wel poësie nodig het, soek - en vind - in 'n gedig dít wat hulle verlang. Daarom verskil die benadering en die reaksie van leser tot leser; en daarom is dit so moeilik om veralgemenings te maak. Om 'n vers ten volle te geniet vereis, behalwe taalgevoeligheid en fantasie, ook 'n roekelose bereidheid om jou bloot te stel, desnoods aan chaos en afgrond. Poësie streef na sintese en versoening, na die troos en die sekerheid van ièts wat ten spyte van alle verwarring en alle verdriet nog mooi en blywend en héél is.

'n Digter moet sover moontlik die sintuiglikheid van sy kinderjare behou, die èrns en die uitgelatenheid van sy adolessensie, die onafhanklikheidsdrang van sy jeug en daarby die selfkritiek van sy volwassenheid. Selfs terwyl hy groei - en alles wat niet groei nie, sterf - ontwikkel hy sy eie kinkels en knoeste en verseg hy om hom te laat buig en bind volgens die gangbare patroon. Hy moet ook die eerbied en die nederigheid teenoor sy vak hê om te kan swyg wanneer hy niks te sê het niet. Ek bewonder en beny die groot, vrugbare kunstenaars. Maar dit lyk my sinneloos om 'n digter te verwyt as hy weke- of maande- of selfs jarelank nie skryf nie. Dit veronderstel 'n aanspraaklikheid wat werklik nie by sy aard pas nie. Die moraliste leer ons dat die beste manier om geluk te verwerf niè is om dit angsvallig na te jaag nie. Ek vermoed dat dieselfde ook vir poësie geld.

Dit is misleidend om die besonderhede van 'n digter se lewe uit sy werk te probeer rekonstrueer. Soms dramatiseer 'n gedig 'n denkbeeldige situasie in die eerste persoon, bied dit aan as 'n brokkie belydenis. Of soms verhaal dit in die derde persoon en in 'n objektiewe trant 'n eie ervaring. In watter verhouding Dichtung en Wahrheit ookal tot mekaar staan, elke gedig word op een of ander manier uit die digter se ondervinding gefiltreer. Hy kan dit plooi of saampers of borduur soos hy wil, maar hy kan nie iets uit niks tevoorskyn roep nie. Iemand wat dikwels in sy eie geselskap verkeer, leer allerlei maniertjes aan - soos bevoorbeeld om hardop met homself te praat, om te gebaar of grimasse te trek - wat jy eerder van geestelik versteurdes of van stokou mense sou verwag. As ek nou na my verse kyk, merk ik dat baie van hulle niks anders is as 'n mompelende gesprek met myself nie.

Eers 'n opmerking oor die taal waarin ek skryf. U weet dat Afrikaans ontwikkel het uit sewentiende eeuse Neder-

[p. 428]

lands, dat dit 'n opmerklike grammatikale vereenvoudiging ondergaan en allerlei buigingsuitgange oorboord gegooi het; dat dit woorde afgekort en saamgetrek het; dat dit 'n aantal nuwe woorde geskep het en 'n aantal woorde ontleen het uit ander tale. Wat veral 'n belangrike rol gespeel het in die vorming van 'n idioom wat afwyk van die stamtaal, was die invloed wat die ander landstaal, Engels, daarop uitgeoefen het. As mens Afrikaans met Nederlands vergelyk, dan merk jy eers hoe anglisisties dit van beeldspraak en sinsbou is. Soms vra iemand my of ek dalk later in Nederlands sal gaan skrywe as ek lank genoeg in Holland bly om die taal goed baas te raak. Dit kan ek my nouliks voorstel. Afrikaans is nie alleen die taal van my bewuswording nie, maar ek voel oortuig dat dit poëties bruikbaarder is as Nederlands, veral vanweë sy groter soepelheid en bondigheid. Die blote feit dat mens gewoonlik 'n aantal lettergrepe minder nodig het in Afrikaans as in Nederlands om presies dieselfde uit te druk, is al prosodies 'n wins. Die Afrikaanse digters het elk op sy eie manier daarby gebaat. Ek hoop dat u, naas die werk van Van Wyk Louw en Dirk Opperman, ook kennis gemaak het (of sal maak) met die merkwaardige Peter Blum. Hy het o.a. die Kaapse kleurlingtaal gebruik om satiriese verse te skryf van 'n skerpsinnige ratsheid wat mens jou nouliks in 'n geykte boeketaal kan indink.

Ek het netnou van bondigheid gepraat. Daar is natuurlik baie soorte digters en baie soorte poësie. My eie voorkeur gaan op die duur al hoe meer uit na 'n gedronge, kernagtige vers wat hom deur 'n geslote vorm niet laat verlam of ontsenu nie, maar wèl laat uitdaag en stimuleer. My lieflingsdigters en diè deur wie ek ongetwyfeld beïnvloed is, is Emily Dickinson, William Yeats, Robert Graves - om my maar te beperk tot die name wat eerste by my opkom. Toe ek as student kennis gemaak het met Dirk Coster se bloemlesing, Nieuwe Geluiden, het daar, om 'n afgesaagde beeld te gebruik, precies 'n hele nuwe wêreld vir my oopgegaan. Dit spyt my dat ek later niet gereelder Nederlands gelees het nie. Frans en Duits lees ek ook, maar hul poësie ken ek maar in toevallige stukkies en brokkies, hoofsaaklik uit bloemlesings.

Ek het opgegroei in 'n Wes-Transvaalse dorpie, naby die grens van Bechuanaland, en het 'n streng Gereformeerde opvoeding gehad. My vader was dominee, en hy het sestig jaar gelede in Amsterdam teologie studeer. My moeder het nooit buite Suid-Afrika gewees nie, maar sy is meer Europees

[p. 429]

georiënteer as wat hy was; sy het in 'n Engelssprekende omgewing in Kaapland opgegroei en Afrikaans het altyd vir haar 'n tweede, later-aangeleerde taal gebly. My twee susters het hul liefde vir musiek van haar geërf en ek het my letterkundige belangstelling aan haar te danke. Van kleinsaf het ons geleer om 'n hartgrondige afkeer van Britse imperialisme te verbind met 'n eerbied en bewondering vir die Engelse letterkunde.

Volgens my ouers was ek 'n lastige, buierige kind. Terwyl ek in my laaste skooljaar was, is die sterk emosionele godsdienstigheid wat ek van die begin af geabsorbeer het al aangetas deur die eerste roersel van twyfel en opstand. Waarskynlik was dit die gevolg van die uitgebreide lektuur wat, eienaardig genoeg, op daardie pastorieboekrakke gestaan het. My moeder was voor haar huwelik Wiskundelerares en het belang gestel in allerlei wetenskaplike onderwerpe. In 'n tyd toe die Evolusieleer bevoorbeeld nog amptelik 'n versinsel van die duiwel was (altans in Suid-Afrika) het sy die werke van Darwin en Huxley gelees en ons van hul teorieë vertel. My vader het nooit kommentaar hierop gelewer nie, sover ek my herinner, maar het hierdie gesprekke beslis nie aangemoedig nie. Vir hom was dit in ieder geval ondenkbaar dat enige persoon wat die voorregte van 'n christelike protestantse opvoeding gehad het en wat nie deur en deur bedorwe van aard was nie later self sou begin protesteer teen stellings van die kerkleer. Ek maak hiervan melding omdat die spanning tussen my en my ouers op die gebied van godsdienst sy merk gelaat het op my verse. Daar was nooit uitgesproke vervreemding nie. Maar ek het al hoe meer wrewelig geword oor 'n verhouding wat my gedwing het om óf gedurig te huigel óf ander gedurig seer te maak. Dit was veral moeilik omdat my vader 'n besonder minsame persoon was en in die praktyk 'n verdraagsaamheid aan die dag gelê wat eintlik nie gestrook het met sy ortodokse standpunt nie.

Na afloop van die middelbare skoolkursus het ek in Johannesburg gaan studeer. Die oorplanting van die landelike dorpie na die besige mynstad waar ek in die begin nie 'n enkele siel geken het nie, was vir my 'n geweldige skok. In die pynlike aanpassingsproses het ek my toevlug geneem tot boeke en dagdromery en poësie. Op die Afrikaanse dorpskool het ek my eerste gediggies in Engels geskrywe. Aan die Engelse universiteit het ek uit heimwee na die omgewing van my kinderjare bewus geword van my dietsheid en ontdek dat Afrikaans my natuurlike uitingsmiddel is. Daar het

[p. 430]

ek ook vir die eerste keer iets geleer omtrent die Nederlandse digters van Tagtig en later. (Op die Nederlandse rak tuis het, tussen my vader se teologiese handboeke, alleen Cats en Bilderdyk en De Genestet gestaan - te bombasties of te bleek naas die groot Engelse digters.)

Die verse van my eerste bundeltjie het ek tussen my 18de en 21ste jaar geskrywe, terwyl ek student was. Ná 'n paar jaar halfhartige taalstudie en 'n paar maande op die personeel van 'n dagblad is ek getroud met 'n sakeman. Daarna het ek 23 jaar lank betreklik rustig in Johannesburg gewoon, huisgehou, my vier kindeis grootgemaak, my sosiale verplichtings sonder skitterende sukses uitgevoer, en tussenin gelees en af en toe 'n vers gemaak. Twee jaar gelede het ek 'n verandering van omgewing gesoek en besluit om my voorlopig in Amsterdam te vestig.

My vroeër verse is so direk en eenvoudig dat hulle seker nie nader hoef toegelig te word nie. Vandag kom meeste van hulle my voor as 'n bietjie sentimenteel of alte simplisties. Ek voel ook weemoedig as ek nou na hulle kyk en onthou hoe eenvoudig die lewe destyds gelyk het.

...Elisabeth Eybers