Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 14

Een vers van Paul van Ostaijen

Onder deze titel verscheen in ‘De Toorts’ op 5 april 1919 een gedicht dat niet, - tot nog toe niet -, in zijn verzameld werk staat opgenomen.

‘De Toorts’ was een weekblad, een ‘staat- en letterkundig weekblad voor Holland, Vlaanderen en Zuid-Afrika’. De leiding berustte bij prof. dr. H.D.J. Bodenstein, Dr. René de Clercq, mr. W.J.L. van Es; redacteur-secretaris was A.J. van Vessem. Opstelraad en beheer konden worden bereikt op het adres Achter St. Pieter, 13, Utrecht. Het eerste nummer dagtekent van 10 juni 1916, het laatste van 31 december 1921.

Het blijft een curieus blad. Het wilde de zelfstandigheid van Vlaanderen, verwachtte veel van het ‘stamverwante’ Nederland en rekende, romantisch en nuchter, op meervoudige hulp uit het verre Zuid-Afrika. Vijf jaar lang werd geïdealiseerd, geneutraliseerd, geprotesteerd en gefulmineerd. Ofschoon behept met sympathieën voor Duitsland, was de redactie omzichtig genoeg om de Germaanse kater uit de boom te kijken. Werd veel naïefs verteld, vandaag bekeken, toch bezat ‘De Toorts’ merkwaardige hoedanigheden: het werd met oneindige liefde voor het Nederlandse wezen gevuld en gekoesterd, het bezat een soms dramatisch vertwijfeld maar in elk geval een innig geloof en wie er ook aan de touwtjes mag getrokken hebben, ‘De Toorts’ brandde met felle waarachtigheid.

Nu de rook ervan is opgeklaard, biedt het bladeren in deze nu eens wazige dan vinnige bladzijden, een zachte voldoening om de nog leesbare artikels in verband met de ontwikkeling van de Nederlandse cultuur. Er zou een boeiend stuk te schrijven zijn over de verschuivingen in het besef ‘Nederlands’ tussen toen en nu. O.m. zou eruit blijken dat wensen uit gene dagen, die als wild en woest doorgingen, thans vanzelfsprekend zijn. Het is om zich af te vragen of dit is gebeurd dank zij het klimaat uit die tijd of desniettegenstaande.

In het nummer van zaterdag, 5 april 1919 staat dus een gedicht van Van Ostaijen. In een ander nummer komt er ook een voor van Gaston Burssens maar dit werd opgenomen in het bundeltje ‘Liederen uit de stad en uit de sel’.

Het gedicht dat alleen maar ‘gedicht’ heet zal de bewonderaars van Van Ostaijens verbale magie minder bekoren. Wat niet belet dat het als document én voor van Ostaijen én voor het karakter van zijn

[p. 1432]

ontgoochelingen typisch blijft. Het volge hier samen met het anoniem commentaar dat eraan voorafgaat:

‘Men schrijft ons van Vlaamsche zijde:

Uit Duitschland, waarheen hij om aan de vervolging van de activisten te ontsnappen, uitgeweken is, bereikt ons van Paul van Ostayen een gedicht dat wij aan de lezers van De Toorts mededeelen.

In de ballingschap geschreven geeft het o.i. blijk dat de poëzie van dezen jongen Vlaamschen dichter door den tegenspoed verder verdiept is. In Holland, door de oorlogsomstandigheden die hem beletten zijn werken over te zenden, nog weinig gekend, heeft Van Ostayen in Vlaanderen op zeer korten tijd naam gemaakt en wordt hij door zeer velen als de hoopvolste jonge verschijning aangezien. Alhoewel zijne techniek uiterst modern is en hij met zijne dynamische verzen (waarover hij in het Vlaamsche tijdschrift De Stroom een 3-tal zeer opgemerkte opstellen schreef) in Vlaanderen heel nieuwe wegen heeft ingeslagen, werden zijne twee bundels: ‘Music-Hall’ en ‘Het Signaal’ dat juist voor zijn gedwongen vertrek verscheen, ook door de oudere critici buitengewoon gunstig ontvangen, welke zijn oorspronkelijkheid en diepheid ten zeerste prezen. Zoo zag Raf. Verhulst in hem ‘een groot dichter’ van wien Vlaanderen veel kon verwachten. Met heel zijn geestelijke oprichting hangt samen het medevoelen met de geschiedenis van zijn volk, dat ook het hier meegedeelde gedicht kenmerkt. Door dit ‘geestelijk activisme’ dat een weg wijst uit de ‘ivoren toren’ der Van Nu en Straksers, sluit hij aan bij de jongere Fransche en Duitsche dichters, wier meest gekende vertegenwoordigers Guillaume Apollinaire, Th. Däubler, Hans Blüher en anderen zijn. Hij synthetiseert in menig opzicht hun streven en is in dien zin de echte Zuid-Nederlander. Wij hopen dat deze kennismaking aanleiding moge zijn, om wanneer geregelde toestanden zijn weergekeerd, van Ostayen ook in Holland te doen waarderen.

In mijn land hebben de mensen ketenen aan de handen.
Daarom kunnen hun handen niet bewegen:
niet strelen, niet haten.
Zij kunnen ook niet rusten, noch berusten.
Enkel hebben de mensen ketenen aan de handen.

Zij dragen ook een vloek op het voorhoofd, die niet van God is.
Zij dragen een vloek van meesters die niet de macht daartoe hebben.
Wandelende Jood, zij dragen de vloek niet rond, zoektocht der verlossing.
Niet apostelen onder de vreemde menigte tot de bevrijdenis van het vlees.

De mensen in mijn land dragen ketenen die niet ketenen kunnen
En een vloek die niet is
Gods toorn.

In mijn land eten de honden het tarwebrood,
De mensen de rogge.

[p. 1433]

 

In mijn land staat geschreven:

 

Geef de mensen de kruimels; werp de parels voor de zwijnen;

 

In mijn land wil eenieder tarwebrood eten.

 

Geen wil tarwe zaaien.

 

 

 

Berlijn, 8-9 Januari '19’.

Het is niet altijd in de beste gedichten dat het meeste mens steekt. In bovenstaande regels gaapt de onmacht om het te recente en het lijfelijk ervarene tot iets ‘schoons’ te maken. Feitenervaring, morele, politieke, sociale of wijsgerige houding liggen niet iedereen om te kunnen gecondenseerd in een gedicht. Het is niet mijn bedoeling aan de hand van deze wrange mislukking op te maken tot wat Van Ostaijen niet in staat was. Iets is zeker, dit gedicht, om gedicht te kunnen worden, is te vroeg of te laat geschreven. Toen hij het neerwierp, verkeerde de dichter in een meervoudige negatieve toestand. Hij was ontworteld en afgesneden, zat in een kamer, een bed, een café, een stad, een land, die nog niet van hem waren en wat hij verlaten had kon hij nog niet bekijken met omscheppersblik. Het stukje werd geschreven uit een humeurige bui, die nog niet voldoende troost of spot kon distilleren om achter de woorden te gaan staan. Het is een typische versproeve van iemand die langs de rand van een psychische sfeer staat te klapwieken. Vandaar zijn beroep op tegenstellingen tussen door anderen aanvaarde en geschreven waarheden, - gemeenplaatsen in de grond -, en de lust om deze, met hun woorden, onderste boven te plaatsen. Van Ostaijen meende het dit keer te ernstig om aan zuiver poëtisch spelen te doen. Het geval voerde niet tot metafysica, hij was zijn anker kwijt. Wat niet betekent dat deze nederlaag ons niet boeien kan. Integendeel, maar dan buiten de poëzie, als sociale mededeling zonder veel woordkans.

K.J.