Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 14

Marginaliën bij iemands leeftijd

Dezer dagen heeft het N.V.T. gelegenheid om met levendige dankbaarheid mede het jubileum te vieren van twee aanzienlijke Vlamingen, zo met lauweren als met jaren gesierd. De oudste is Alfred Hegenscheidt die vijfennegentig is geworden, de andere, Camille Huysmans, die negentig wordt.

Deze aantekeningen bieden een te beperkte plaatsruimte voor de beschrijving van de ontzagwekkende carrière die geen van beiden goddank nog hebben besloten.

Maar de dappere tocht van deze fenomenale tijdlopers stemt mij tot beschouwingen waarin ik zelf automatisch word betrokken uit hoofde van mijn eigen leeftijd (ik ben nu tweeëntachtig).

Het is inderdaad op de verschillen dat ik wil wijzen. Iedereen immers wordt niet oud op dezelfde manier. Er is veel optimisme nodig om zijn

[p. 1088]

tijd met goed humeur te dragen, en veel wijsheid om hem te besteden aan zijn waar geluk.

Het euvel ligt niet in het feit dat men oud is geworden, veeleer in de erkenning dat men niet meer jong kan zijn, zulks toegeven mondt uit op een rampspoedige neerslachtigheid, meermaals op een dodelijke beroerdheid, die de weg dreigt op te gaan naar zelfmoord. Ik betwijfel of dergelijke toegeving zich ooit, behalve bij ziekelijke afwijkelingen, kan voordoen.

Neen, men leeft altijd in zijn eigen tijd en die vordert, en rijpt en versterft volgens onbetrouwbare ritmen waaruit wij weleens plotseling opschrikken wanneer een toevallige vergelijking met andermans tijd ons tot een nuchtere kijk op de onze dwingt.

En het is niet alleen onze huidige tijd die zo bedrieglijk is. Onze verleden tijd is het evenzeer, hetgeen we al dadelijk ervaren bij de uiteenlopende en zelfs tegenstrijdige voorstellingen die mensen van dezelfde leeftijd nauwgezet doen in verband met de belevenissen die zij samen hebben meegemaakt.

Het is derhalve in aanzienlijke mate verantwoord te beweren dat niet de tijd ons, maar wij de tijd veranderen. En zulks blijkbaar aan de hand van een inspiratie die volkomen oncontroleerbaar is. Eigenlijk gaan wij aan de werkelijkheid voorbij als kijkers zonder ogen, wij zien ze niet dan onder de vormgeving die wij haar lenen. Niet dat ze slechts ingebeeld zijn, maar zij is alleen waarneembaar in de gedaante waardoor onze verbeelding ze bekleedt. Zij is tenslotte hoe onze verbeelding ze heeft vervormd.

Het is wel jammer dat wij deze tot-beeldherleiding, deze ver-beelding van de werkelijkheid niet willekeurig kunnen regelen. Wij zouden een gedirigeerde waarneembaarheid der werkelijkheid kunnen aanwenden voor ons geluk (in de zeer hypothetische veronderstelling dat wij ooit bij voorbaat vermogen een kijk te hebben op wat dat geluk moet zijn).

Het spreekt ondertussen vanzelf dat wij ons oordeel over iemand gemakkelijker kunnen toetsen aan wat hij heeft gedaan dan aan wat hij doet. Niet dat het verleden zoveel betrouwbaarder is dan het heden en het illusoire heeft ontweken. Maar het biedt onze onderscheidingsmogelijkheden de vaste steun van een gefixeerde schijn, waar we het rappe heden in zijn vlucht moeten grijpen en vaak daardoor foutief begrijpen.

Deze occasionele gedachtengang brengt mij uit eigen beweging terug bij Huysmans en Hegenscheidt.

De vraag die mij nu bezighoudt is: hoe staan die beiden, uit een zo wijd verleden, tegenover de tijd?

Ik bedoel de tijd die met hun geestelijke bezigheden is gemoeid. Wat zij immers op andere gebieden mogen gepresteerd hebben, neemt niets af van wat hun literaire of artistieke houding is geweest.

Wel, zou ik denken, Hegenscheidt leeft niet verder in het verleden dan bij de stenen zuil die eens en vooral dat verleden heeft getekend. Huysmans daarentegen leeft volop in zijn gehele, daverend verleden, dat substantieel genoeg blijkt te zijn om het hem nog vijftig jaren te laten herleven.

[p. 1089]

Het is volkomen zinloos af te wegen wie van beiden zich daarbij het verdienstelijkst betoont. Even zinloos is te willen onderzoeken welke tijdsprestatie nu de beste zou zijn. Het moge volstaan vast te stellen dat zij beiden gelijkwaardig verschillend, anders en onvergelijkbaar zijn geweest. Gij kunt u door de ene affectief meer aangetrokken voelen. Het kan uw bewondering voor de andere niet verminderen.

Het belang ligt in de verschillen.

Trouwens kanttekeningen als deze beogen niets anders dan dagelijkse reacties te noteren op het randje van persoonlijkheden af. Alleen de verschijnsels, niet de personen houden mij bezig; en dan heb ik allang opgegeven ooit onfeilbaar te willen zijn. Men hoeft mijn onbevangen zienswijzen niet eens bij te treden.

Nu dan, de verschillen waar het belang ligt.

Alfred Hegenscheidt heeft een lapidair verleden, een dat tot onbeweeglijke rots versteende, een mijlpaal die niet te verzetten is en heerst over wat vooraf is gegaan en over wat volgt. De mens die het geluk heeft over een zo uitzonderlijk verleden te beschikken, is gerust. Hij mag onbekommerd doodgaan. Hij heeft geen gewetensbezwaren. Vooraleer hij de ogen sluit werpt hij een voldane blik op het werk dat hij achterlaat, dat hij eigenlijk ‘al lang’ achterliet, en er is niets op af te dingen, het is gaaf, het is voltooid, het is in verhouding tot zijn schepper volkomen definitief werk.

Hegenscheidt, een hoogleraar in de aardrijkskunde, heeft enkele zeer goede gedichten op zijn actief en vooral (ik ging zeggen totaal voldoende) een toneelstuk: Starkadd. In hoeverre het een uitstekend toneelstuk mag heten komt hier niet van pas. Maar belangrijk is dat het verleden van de schrijver erdoor op een zo complete wijze werd gevuld dat er geen plaats, letterlijk geen het minste plaatsje over kon blijven voor 't zij eender wat nog aanvullen kon. Wàt aanvullen eigenlijk? Alles is immers vol. Het hele verleden is vol. En het mag nóg zo lang duren, dat verleden van vijfennegentig jaar, het zal er altijd door ‘vol’ zijn.

Dit is voor iemand (hij weze schrijver of wat anders) een zeldzaam privilege waarnaar men niet willekeurig kan dingen. Het is zo iets als een helm waarmede men het leven vorstelijk in- en uittreedt. Men bemachtigt hem gedurende het leven niet. Men krijgt hem alleen wanneer men ‘ermee geboren wordt’.

Reeds bij de verschijning van Starkadd hebben wij het aangevoeld dat wat daar onder ons kwam rots zou worden. En niemand heeft zich afgevraagd wat er nu op Starkadd volgen zou. Volgen om wat te doen? Zeker niet om Starkadd of Hegenscheidt te voltooien. Die waren àf en definitief. Ik kan niet genoeg herhalen dat deze overwegingen niets te maken hebben met literaire kritiek. Zij reflecteren op tijdsfenomenen. De afdoende tijdsverworvenheden die ik constateer houden weliswaar verband met esthetische waarden, maar die waarden zijn ten aanzien van de vraag die ik me stel, ondergeschikt aan de rol die zij spelen in iemand verleden. Dat die rol er een granieten zou zijn, werd voorzien zo niet voorspeld door Vermeylen, toen hij ondernam de betekenis van Starkadd in onze literatuur onder woorden te brengen.

Ik geloof niet dat Vermeylen over enig letterprodukt ooit heeft geschreven met een zo vaste overtuiging als hij het over Hegenscheidts

[p. 1090]

Starkadd deed. De overtuiging van iemand die voor een porfieren onverzettelijkheid staat, iets dat zich in zijn afdoende zelfstandigheid opdringt, zo spontaan dat ze als het ware de tussenkomst van wie haar wekte overbodig maakt. Nu, bij de herlezing van zijn kritiek, klinkt die overtuiging nog met dezelfde beslistheid door, en slaagt erin mij in haar soevereine zekerheid mede op te voeren.

‘Het kunstwerk (aldus Vermeylen) ontstaat niet in het rijk der rede, het is het verstand niet die zijn vorm bepaalt. Nooit is het iets anders dan de verwezenlijking naar buiten van de innerlijkste ziel des dichters. In die innerlijkste ziel (ik kan me niet anders uitdrukken) in onmiddellijke aanschouwing, in die tweede wereld, die 't verstand zelfs niet beschrijven kan, maar wier natuurlijke taal de muziek is, daar alleen wordt het kunstwerk geboren. En wat daar gebeurt is echter dan alle letterkundig symbolisme. De kern van het grote drama is dus eigenlijk niet een “handeling” verzonnen door de verbeelding, een “intrige” door de geest naar goeddunken ingeweven, - de kern is in de tweede wereld te zoeken, in de innerlijke mens.

Daar, onder werking en tegenwerking van toeval en noodlot, van het tijdelijke en het eeuwige, kiemt een wonder gevoel waarin alles wat het drama van de dichter zal worden reeds besloten ligt, en hij begrijpt zelf dat gevoel niet, maar het groeit altijd voller en duidelijker, het ontwikkelt zich tot warme rijpheid. Het is als de onzichtbare dampkring waarin het drama leeft, het gehele dat zijn eenheid uitmaakt, het “midden” waarin elk woord zijn juiste klank geeft, elk gebaar de passende beweging. De dichter volgt geen andere wet, hij luistert naar geen andere stem’.

Aldus Vermeylens betoog omtrent de gehoorzaamheid van de dichter aan zijn gebiedende innerlijkste ziel. Dit gebod maakt zijn artistiek talent onderdanig, en neemt zodoende het authentiekste deel van de artistieke verantwoordelijkheid over. Dit is ‘de eigen, spontane logica van het kunstwerk’ veel meer dan de kunstenaar. ‘Vandaar, besluit Vermeylen, dat gelijke gedragen zijn van het geheel, die mildheid, die kuise macht die erdoor vloeit overal, vandaar die verhevene harmonie, die volledigheid, die organische kracht’.

Vandaar, kortom, die rots.

Dat, tot op zijn allerhoogste leeftijd, Hegenscheidt er zijn gans verleden weet mee te vullen, is een genade der goden.

Daartegenover staat Camille Huysmans met een woelig verleden, dat schrijnend afsteekt tegen welkdanig immobilisme of gefixeerdheid ook. Deze in vele vaderlanden geboren en aan talloze bronnen gelaafde Limburger (hij is, weze hier terloops gezegd, o.a. een filoloog, een neerlandicus) heeft zijn ontzaglijk verleden niet in de monumentale documentatie die hij ervan bezit opgeborgen. Neen, hij zit er dagelijks mee aan tafel, hij leeft er al zijn uren mee, hij leeft ervan en onophoudelijk is hij bezig het te herleven. Dat hij zijn belevenissen aan zoveel geboortegronden gevoed, op duizenden en duizenden fiches heeft opgetekend, het is niet om aan een historische manie te voldoen, en allerminst uit angst om het verleden te vergeten. Het is om het zich in al zijn bijzonderheden te herinneren, het is om er zijn heden mee te mesten, het is om het verleden huidig te maken. Hierdoor is het niet voorbij, en deze grote Vlaming beschikt aldus over een hedendaags verleden, dat immer tegenwoordig is. Dit zal hij zelf allerminst para-

[p. 1091]

doxaal willen heten, hij die de spitsvondigste paradoxen wist te hanteren. En daaronder zijn er menige geniaal geweest.

In mijn ogen althans is het een vrij gegrond vermoeden Camille Huysmans te zien getooid gaan met een sieraad van negentig jaren waarbij geen ervan moet onderdoen voor de actualiteit van de laatstgeborene. Wanneer men hem ziet leven in een verleden dat voor hem met het heden gelijkgeschakeld is, dan zal men gauw vaststellen dat zijn zo geroemde, en totaal onuitputtelijke strijd- en levenslust aan een zulkdanige gelijkschakeling te danken is. Voor hem rollen heden en verleden overeen als een zee die zijn ebben en vloeden verwaarloost aan de tijd te meten. En in de branding van een schuimende levensdaver rijst Huysmans op uit de baren, en aan zijn vuist blinkt de gulden drietand, waarmede hij naar de hemel zijn idealen slaakt.

Hier meen ik de curieuze, ja wondere gesteldheid te zien veropenbaard van een worstelaar die weigert te aanvaarden dat aan hem de tijd zou doodgaan. Integendeel aanschouwen wij hier een benijdenswaardige transmutatie: de opstanding van het oude in het nieuwe, de bestendige menswording, de weigering van de ouderdom, de dagelijkse uitdaging van de dood. Het verschil met Hegenscheidt springt in het oog. Het afgesloten verleden bij deze laat hem in het heden toe rustig, wellicht passief te zijn. Daartegenover zie ik een Huysmans de massa belevenissen die hij heeft opgedaan, nog dag aan dag in zijn huidige beslommeringen overhevelen en als een levende integratie verwerken. Eigenlijk leeft hij in en met zijn verleden, alsof het huidig was, en zulks komt me veel volstrekter voor dan een loutere herleving. Het is de bestendige doorbraak van een verleden dat in zijn stroming de tijd verslindt. Herinneringen of souvenirs zijn hier van geen tel. Het zijn immers verstorven beproevingen, die nog slechts een weerkaatste klaarte verspreidt. Huysmans' verleden ligt niet in een maanlicht te dromen, maar brandt in het vuur van zijn wezen.

Dat dergelijke houding tegenover de tijd een aldoor absolutere onverzettelijkheid van het karakter in de hand werkt, hoeft geen betoog. Camille Huysmans is van één stuk, van één oordeel, van één tijd. En dat heeft ook zijn kwade zijde.

Ik herinner mij zijn bezoek aan de Permeke-tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Minister Huysmans werd door conservator Sandberg ontvangen, met wie hij de wijdingsronde zou doen.

Hoe?

Wel, het hoofd hooghartig overeind, de mond onverbiddelijk gesloten, de ogen genadeloos afgewend van elk tafereel. Het was duidelijk dat hij niet prat ging op de kunstprestaties van zijn Jabbeekse landgenoot. Ongetwijfeld hield hij niet van deze expressionistische exhibitie. En dat betekent allerminst dat ze niet deugen zou. Dat betekent eenvoudig dat hij er niet van houdt. En het is waar dat deze kunstminnende filoloog en politicus de onaantastbaarheid van een verleden dat er voor hem pas een zal zijn na zijn uitvaart, gesloten blijft voor een kritische evolutie die hij als een malaise aanvoelt. Want zo hij hardnekkig van één stuk is, is hij onverzoenlijk van één verleden. Niemand zal de eenheid van die man ooit breken.

Dat maakt hem zo bewonderenswaardig en zijn negentig jaren zo groots.

[p. 1092]

Hier lopen mijn nota's melancholisch dood op het bejaard verschijnsel dat ik nu zelf geworden ben.

Ik waag mij tenslotte niet dan aan bescheiden verschillen. In hoeverre het voor een schrijver een voorrecht kan zijn over een zo lange loopbaan te beschikken dat hij op tachtigjarige leeftijd achtereenvolgens drie jongere geslachten heeft mogen ‘inlopen’ is in mijn ogen zeer te betwijfelen. Van buitenaf ziet het er eerder benijdenswaardig uit, ik weet het, doch bij diepere beschouwing gaat het tenslotte op klatergoud lijken. De betrekkelijkheid van wat ik op dat stuk mag hebben beleefd, noopt mij natuurlijk tot grote voorzichtigheid ten aanzien van de al te subjectieve conclusies die ik uit persoonlijke ervaringen mocht trekken. Ik aarzel echter niet langer dan nodig is om de lezer gunstig te mijnen opzichte te stemmen. Ik biecht vermetel op en laat hem onbevangen oordelen.

Driemaal had ik gelegenheid de kans te grijpen om in de voorlinie van een zogenaamde ‘nieuwe’ beweging te staan. Een eerste maal bij de Van Nu en Straksers (waar ik aanvankelijk mij aan taalparticularisme ging voeden, een schotel die gauw verteerd en weggeschoven was) een tweede maal onmiddellijk na de eerste wereldoorlog (waar ik aanvankelijk bij de ‘eerste abstracten’ aansloot en de beweging verder op het toneel beslechtte) en een derde maal ongeveer in 1940 (tweede wereldoorlog) toen ik het nationaal gebied enigszins loste om voeling te zoeken met het modern Europees proza. Ik zou er een vierde neiging willen aan toevoegen, want ik bied niet meer dan een zeer kwetsbare weerstand aan het experimenteel madennest dat over Europa (in de richting van de wereld) is losgebroken. Ik dring echter niet aan omdat ik begin in te zien dat die beweging er eigenlijk nog geen is, en eerder een ontredderende dan een ordenende moet heten (en in het gunstigste geval zeer zeker niet meer dan een ‘overgang-met-stuipen’ zal blijken, voorbode van belangrijke barensweeën).

Laat ik me echter niet verleiden tot wat ik het meest ducht, en terugkeren tot mijn karig bestek, te weten dat ik drie of bijna vier avantgardistische bevliegingen heb meegemaakt. Ik waarschuw onmiddellijk dat de avant-garde geen kunstsoort is, en niet eens een beroep (het moge winstgevend zijn). Avant-garde is een woord zonder de minste esthetische inhoud (een historische alleen heeft het ten hoogste). Het tekent alleen de voort varenden, de roekelozen of de snobs die ‘de eersten’ in het gelid staan van een oprukkende actie, die belangrijk, nietig, idioot of volslagen gek kan zijn. Je weet het niet. Het ligt ook buiten je verantwoordelijkheid. Het enige wat je weten moet is dat je vooraan loopt. Men ziet al dadelijk in dat iedereen de avantgardist van 't zij eender wat kan zijn.

Nu hadden mijn new-lookkoortsen wel een haast bewust inzicht. Zo gauw ik het zag was ik geen avantgardist meer.

Het past in het kader van deze vertrouwelijke biechtoefeningen attent te maken op het minderwaardigheidscomplex waaronder ik mijn leven lang gebukt ben gegaan. Ziehier: van kindsbeen af heb ik mijn eigen lichamelijk wezen afschuwelijk gevonden. Misschien is dit te wijten aan de al te liefderijke zorgen die mijn moeder aan mijn opschik en klederdracht besteedde. Ik liep nooit op straat zoals de andere jongens. Ik droeg onooglijke schotse of fluwelen vestjes met een brede linnen kraag terwijl ik droomde van een gilet met zakjes en een normale broek, ook met zakjes, zoals ik iedere andere jongen zag uitgedost. Mijn

[p. 1093]

lieve moeder zette mijn mager haar in krullen. Dat zij vaak mijn schedel verbrandde deed me alleen maar eens pinken. Maar dat ze daarop een belachelijk matrozenpetje zette, dompelde mij in grondeloze wanhoop. Waarom kreeg ik geen bolhoedje, dat mijn hele geslacht zo aardig stond? Dit is aan de bron van het zelfverwijt, dat mij nooit los meer liet. In geen van mijn romans of toneelstukken heb ik ooit een mens doen leven die hoe dan ook op mij zou gelijken. Ik haatte mij. Ik ging de personages benijden die ik schiep, ook de lelijkste, omdat zij anders waren dan ik.

In dit zonderling complex betrek ik niet alle gedragingen van mijn verleden, doch zeker het merkwaardig gemak, dat ik had, om van elke rijzende vormvernieuwing in de kunst te worden beroerd. Ik kon ze op staande voet ondervangen, begrijpen, aankleven en uitbaten. Ik wil niet eens onderzoeken waarom en of dit wel zo verderfelijk is. Het doet me zeer als de tooisels van mijn lieve moeder.

Hemel! waarom kan ik mijn adem niet uitblazen op een rustig stenen verleden als Hegenscheidt? Waarom leef ik niet in de woeling van een sterk uitgerust verleden als Huysmans? Waarom krijg ik nooit een ernstige bolhoed om door het heerlijk landschap te lopen, gelijk Streuvels?

H.T.