Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 14

Jekyll-and-Hyde in de litteratuur

Onlangs konden we met vreugde vernemen dat het plechtige Albion de stofhoezen van de reputatie van Oscar Wilde heeft weggenomen en dat zelfs twee machtige concurrerende filmmaatschappijen de nodige miljoenen zullen ontvriezen om het leven van deze illustere misdadiger in bewegende en muzikaal onderlijnde prentjes tot een bron van zedenlessen te maken. Waarmee eens te meer bewezen wordt, niet dat wij zoveel verstandiger en verdraagzamer zijn, maar dat de tijd alle wonden heelt, alle builen uitvlakt en alle passies dooft. Wat Wilde vóór en bij zijn dood aan controversen heeft uitgelokt, kunnen wij ons bij benadering indenken wanneer wij ons het schreeuwconcert herinneren waarmee nog niet zolang geleden de verdronken resten van Dylan Thomas aan de aarde werden toevertrouwd.

De grote twistvraag of het privé-leven van de schrijver niets met zijn werk te maken heeft, dan wel of het (wan)gedrag van de auteur evenzeer als zijn litterair werk een zaak van publiek belang wordt na het verschijnen van zijn eerste boek, blijft gesteld. Het laattijdig eerherstel van Wilde, de eerbiedige stilte na het rumoer om Thomas' lijk, de vele geleerde tussenkomsten op het Pen-Congres dat zich eveneens met de kwestie amuseerde, hebben wel koren op de molen van voor- en tegenstanders, maar geen afdoend antwoord gebracht. Wij beleven enkel een periode van wapenstilstand, en het wachten is op een schrijver die voldoende talent aan voldoende sociale of seksuele afwijkingen paart om het lawaaierig dispuut weer op gang te brengen. Het vraagstuk is evenmin nieuw als de toon van het schreeuwconcert: Villon, Verlaine, Rimbaud, Wilde, Thomas, op wie de gieren doende zijn geweest, hebben de dialectiek in wezen niet zien wijzigen; hoogstens werden door de eeuwen heen een paar nieuwe woorden uitgevonden.

Het gaat hem daarbij zoals met het probleem van de rassendiscriminatie; de kwestie biedt stof tot heerlijke discussies en scheldpartijen en tot even verrukkelijke verdraagzaamheid, zolang men er niet lijfelijk mee geconfronteerd wordt. Deze confrontatie hebben wij doorstaan omstreeks de bevrijding (en ook wel tijdens de bezetting, maar dan in omgekeerde orde, wat vaak vergeten wordt) en wij hebben het op onze gebruikelijke manier gedaan, door de zaak rustig haar verloop te laten nemen. Wij zijn niet onverstandig, al zeggen wij het zelf. Dat Villon niet voor een kraak in een kerk of zelfs niet voor een moord terugdeinsde, kan ons zonder hartstocht interesseren, maar wij waarderen er zijn balladen niet minder om. De lezer van de volgende generatie

[p. 862]

zal minder begaan zijn om het feit dat romanschrijver X in het jaar zoveel een zwart hemd gedragen heeft dan om het feit of hij slechte of goede romans geschreven heeft. De man die bij het samenstellen van een bloemlezing poëzie categorisch partij kiest voor de stelling dat de kunstenaar zijn burgerrecht op de parnassus tegelijk met dat op zijn moedergrond moet verliezen wanneer hij strafrechtelijk niet zuiver op de graat is, is waarschijnlijk iemand die artistiek gesproken voor Villon zijn hand in het vuur zou steken. Zo niet zou hij zijn consequentheid kunnen bewijzen door in zijn bloemlezing een resem karamelleverzen op te nemen van onkreukbare huisvaders en integere verzetshelden, want indien het slecht gedrag het burgerrecht doet verspelen moet het goed gedrag datzelfde kunnen doen verlenen.

Worden met elk nieuw Jekyll-and-Hyde-geval in de litteratuur de meningen onverzoenlijker, de verwarring wordt er telkens niet minder om. Tegenstanders van het litteraire strafpeloton en dito degradatie, die tot hun laatste druppel speeksel het standpunt verdedigen dat alleen en uitsluitend het litterair oeuvre telt, springen vaak met ontwapenende nonchalance over de door hen zelf opgeworpen barricade heen. Van een goed schrijver die te hooi en te gras aan de borrel gaat en dan zijn vrouw en kroost aframmelt, zeggen zij dat zijn baldadigheden in niets uw waardering voor zijn werk mogen verminderen. Maar wanneer het gaat om een auteur die in zijn werk van pedanterie, arrogantie, bekrompenheid of ergerende onnozelheid blijken geeft, dan zeggen zij u met klem dat bedoeld auteur in de omgang de bescheidenheid en de voorkomendheid in persoon is, dit met de prijzenswaardige bedoeling u tegenover dit werk gunstig te stemmen. Wij zijn niet onverzoenlijk, al zeggen wij het zelf; ofschoon het bij deze kampioen-barricadespringers niet zal opkomen van de uitgever van een of ander snertwerk te bedingen dat hij bij elk exemplaar een folder cadeau zou doen waarin de menselijke deugden van de geestelijke vader in gevulgariseerde en tot navolging strekkende vorm zouden geprezen worden.

De litteraire Jekyll-and-Hydes hoeven niet noodzakelijkerwijze tussen de uitersten van burgerdeugd(zaamheid) en criminele uitspattingen te zwalpen om als geval de moeite van het bekijken waard te zijn. Afgezien van de spectaculaire kant van de zaak zijn alle schrijvers die zich in hun werken anders laten ruiken dan bij lijfelijk contact, verre familie van François en consorten. En dit is voor de grote meerderheid van de litteratuurplegers het geval. Niets is trouwens meer natuurlijk. De schrijver die de pure fictie beoefent, behandelt zichzelf niet beter dan zijn personages: uit beroepsgewoonte aan de lopende band verzinnend, verzint hij ook zichzelf. De lezers-met-een-jachthond-training zoeken hem in de hooimijt van de fictie en vinden doorgaans de verkeerde naald. De schrijver die de litteratuur beoefent als een openbare biecht en in hoofdzaak over zichzelf spreekt, geeft ten behoeve van de jachthonden daarom nog niet een treffende persoonsbeschrijving. Ofwel moffelt hij de gure kanten weg, ofwel doet hij zich slechter voor dan hij is. In elk geval speelt hij verstoppertje.

Niemand denkt eraan hem dit kwalijk te nemen. De linkse schrijver die alleen maar op snee komt als hij over rechtse onderwerpen kan schrijven, de katholieke auteur die niet van het overspel loskomt, de geheelonthouder die met ongemene verve bladzijden en bladzijden met uitspattingen en drinkgelagen vult, de vrek die in zijn boeken de bankbiljetten op de wind laat vliegen, de geleerde professor die in zijn

[p. 863]

proza zelfs het uitgangsexamen lagere graad niet zou halen, de autodidact die de meest verwende vaderszoon de loef afsteekt, de maagd die hooioppers in brand doet vliegen als zij er haar achterwerk op neerlaat, de hoer die zich in rijmende regels de absolutie geeft, de voorzichtige handelaar die benepen de beursschommelingen volgt maar de ene bom na de andere in de litteraire wereld smijt en roept dat het hem niet kan verdommen, de knul die geen vlieg kwaad zou doen maar in zijn boeken met moord en doodslag en verkrachting omgaat als een chirurg met blindedarmen, al dezen worden geduld, geloofd, genomen als ze (zouden willen) zijn. Hoe valser het beeld is dat de lezer meent ach van hen te kunnen vormen, hoe hoger ze door de paardeknechten getild worden, want (inderdaad) hoe groter hun kunst(enmakerij). Daar wij bij fictie zweren, zeggen wij dit zonder bijbedoelingen. Wij vragen ons slechts af waarom dezen op het paard moeten getild worden, terwijl anderen, die evenzeer doch niet meer verstoppertje spelen, maar het doen op de zelfkant van het gemeen recht, niet eens op een ezel zouden mogen rijden.

Naïef en dom ten slotte zijn zij die de verwarring inzake de vermeende entiteit burger-artiest menen te moeten uitbuiten. Dat zekere schrijvers de eerste krantpagina halen wanneer ze voor een vulling naar de tandarts moeten, bewijst niet dat ze meer talent hebben dan de lui die nooit de grenzen van de litteraire pagina doorbreken, maar wel dat ze als burger handiger zijn en het nut van de public relations begrepen hebben. De grote dichter die schandaal schopte door zich in de kleren van de keizer de toegang tot een hooggestemde receptie te doen weigeren, bewees alleen dat hij in zijn lectuur nooit aan de sprookjes van Andersen was toe geraakt.

P.v.A.