Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 14

‘De wachttijd’ van Janine de Rop

De literatuur is niet alleen als afzonderlijk scheppend fenomeen, doch ook als verschijnsel in haar geheel genomen een organisch groeiproces. De bloemen en vruchten die zij draagt, worden door intiem met haar innigste wezen verstrengelde factoren bepaald. Nochtans is zij een wonderbaar gewas. Gij kunt van uw appelboom niet eisen volgend jaar peren te dragen en niemand is bij machte te bevelen, wàt en wàt niet moet geschreven worden. In autoritaire staten probeert men dat

[p. 856]

wel te doen, met alle triestige gevolgen vandien. Ook in blaadjes van politiek wijsneuzige en naar ik vermoed idealistische, zij het geestelijk onvolgroeide jongeren verschenen er bij ons direct na de oorlog wel eens naïeve stukjes, waarin de schrijvers werd voorgehouden, zich dringend met dit of met dat maatschappelijk of ideologisch probleem te gaan bezighouden, op straffe hun ongehoorzaamheid aan het misprijzen van één of andere utopistische toekomstgemeenschap te zien worden uitgeleverd... Een vreemd gewas, die literatuur, maar eigenlijk bedoelde ik: een gewas dat, zijn krachten betrekkend uit de diepste gronden van de mens en de menselijke samenleving, ons niet zozeer voortdurend verrassingen in petto houdt, doch bij nader beschouwen op volkomen natuurlijke wijze meegroeit met het zich bestendig ontwikkelend bewustzijn van de noden en calamiteiten, waaraan de hedendaagse homo sapiens is overgeleverd.

Tot dusver was Vlaanderen literair in gebreke gebleven, zo men wil, ten overstaan van één der meest tragische aspecten van onze twintigste eeuw, namelijk het verschrikkelijke noodlot van het verstrooide Joodse volk, dat van 1933 af een lijdensweg opging die, nooit was het uitgesleten beeld beter van toepassing, met geen pen te beschrijven is en in 1945 een hoogtepunt vond in mensonterende hecatomben, waarvan de geschiedenis der barbaarse roofvolkeren in oude tijden zelfs geen schaduw van een evenbeeld bood. Maar zie, reeds zou men zich hebben kunnen afvragen, of dan niemand onder onze schrijvers door deze tragedie was ontroerd geworden, of daar verscheen Gust Van Brussels ‘Visioenen van Jacques Weiniger’, waarin zowel de verschrikkingen der uitroeiingskampen worden opgeroepen, als de hoopvolle doch nog bestendig bedreigde uittocht naar de jonge staat Israël, wiens voorbeeld iedere democraat van goede wil een hart onder de riem steekt. En nauwelijks heeft ons de vreugde om dit waarachtig schone, zij het poëtischvisionaire boek overmeesterd, of reeds ligt voor ons De Wachttijd van Janine de Rop (De Arbeiderspers, Amsterdam, 1960), een jonge schrijfster, evenmin als Van Brussel van joodsen bloede, doch tot in het merg van haar rijpe, blijkbaar door het leven zélf gelouterde ziel aangegrepen door de verschrikkingen, de Oudtestamentaire grootsheid en de minder vaak gepeilde zielkundige problematiek van de Israëlitische ‘condition humaine’.

Ontbreekt het haar evenmin aan een heftig dichterlijk vermogen, toch heeft mevrouw De Rop er de voorkeur aan gegeven zich meer dan Van Brussel door de directe werkelijkheid te laten inspireren. Als kind werd het meisje Ruth Hilberg, wier ouders in een nazistische pogrom waren omgekomen, door een Vlaams gezin liefderijk opgenomen, zodat men kan zeggen, dat zij ‘een nieuw vaderland om te beminnen’ placht te vinden. Maar eigenlijk lopen wij op het verhaal vooruit. Op de eerste bladzijden ontmoeten wij namelijk de reeds rijpe Ruth Hilberg, die met haar verleden zal afrekenen. Zij heeft zich, door het leed uitgehold, die avond teruggetrokken in een huis aan zee, en de man die zij lief heeft, maar die tevens haar gehuwde pleegvader is, een boodschap laten geworden. Als hij komt, dan weet zij, dat er nog een kans overblijft, maar voor het andere geval heeft zij de dodelijke gifttabletten bij de hand, die zij als onderduikster bestendig bij zich droeg...

Terwijl zij wacht, trekken de beelden uit het verleden voorbij, van de dagen der gele Davidsster af, tot de terugkeer uit het maquis en de daaropvolgende jaren van een op twee manieren gedeelde liefde. De

[p. 857]

avond gaat voorbij, zonder dat de man waarvan zij zielsveel houdt, haar uit haar eenzaamheid komt verlossen. Maar tijdens deze zenuwslopende en navrante wachttijd voltrekt zich voor deze mooie en waarachtige vrouw de grote catharsis, waarop zij al die jaren gewacht heeft. Gearriveerd in de duinen als een gebrokene, die geen uitweg ziet, komt haar klare, slechts tijdelijk verwarde geest tot de slotsom, dat nog alles mogelijk is: door het venster giet zij het water met de opgeloste gifttabletten in het zand. De vitale drang was het sterkst, de moed heeft de dood overwonnen en Ruth Hilberg beseft dat zij de heroïek zal kunnen opbrengen, die tot aanvaarden der dagelijkse existentie onontbeerlijk is.

Dergelijke samenvattingen doen uiteraard iéder boek tekort, doch zulks geldt wel heel bijzonder voor ‘De Wachttijd’, omdat het de innige confrontatie betreft van een vrouw met de meest verborgen rimpelingen en imponderabiliën van haar menselijke staat. Verder nog, afgezien van het vaardig gehanteerde flash-backprocédé, waaraan de gevoelsspanningen een uitzonderlijke innerlijke lading ontlenen, vermits heden en verleden tot één indrukwekkende voltage worden samengebracht, moet nadrukkelijk de aandacht worden gevestigd op de zeer bijzondere optiek, waarmee het hoofdpersonage zich zelf gadeslaat. Ofschoon Ruths jeugd op ontroerende wijze wordt opgeroepen, zulks onder meer wat het weggroeien van haar niets kwaads bedoelende vrienden en vriendinnetjes betreft, wanneer zij éénmaal de gele ster draagt, toch vertedert zij zich niet over haar verdriet van weleer. Want sterker dan het leed en haar warsheid om het haar betoonde medelijden, was haar fanatieke weigering zichzelf als ànders dan de anderen te beschouwen. Steeds heeft zij zich de schone humanistische les van haar wijze vader herinnerd, dat er geen Joden of geen niet-Joden, doch alleen mensen bestaan.

Daarin is het, dat Ruths tragische eenzaamheid moet worden gezocht. Eigenlijk heeft zij steeds lieden van goede wil en vol medegevoel op haar weg ontmoet, omdat men haar zwak en weerloos wist als Jodinnetje in de beschamende wildernis van de dertiger en veertiger jaren. Ook beseft zij, dat zij onder haar rasgenoten, onder meer bij de in-goede Elia, oudstrijder uit de Joodse Brigade, die met haar naar Israël wil emigreren, een beveiligende genegenheid zal vinden. Maar telkenmale sluit zij zich op in haar onaantastbare trots, die geen vrede neemt met de steun of de tederheid, welke men voor haar, dochter van het Volk des Heren, over heeft. Als mens, uitsluitend als mens en als vrouw wil zij gerespecteerd worden en vermits zij die eerbied blijkbaar niet vindt, zal zij aanvankelijk besluiten de dood niet uit de weg te gaan. Ondertussen is het één van de sterkste aspecten van deze roman, met welk een onthutsende soberheid de schrijfster de eindoverwinning van deze diep-menselijke vrouw suggereert: het zal haar mogelijk zijn opnieuw het leven tegemoet te treden als wie zij is naar binnen toe, zonder voortaan nog rekening te houden met die tweede Ruth, zoals de anderen, ook in hun welmenende vriendschap, haar telkenmale weer zien.

Ondanks voorgaande uitweidingen hebben we nog steeds de diepste kern van deze roman niet aangeroerd. De literatuur is wonderlijk en complex als het leven zelf. Wij kunnen stilstaan bij de even dynamische als beheerste schriftuur van deze sobere ‘Wachttijd’, nadat we er reeds bepaalde architectonische hoedanigheden van belichtten. Laten we het echter openhartig bekennen. Ook daar zit het hem niet alleen. Het grote wonder van dit verblijdende en werkelijk uitzonderlijk debuut schuilt

[p. 858]

hoofdzakelijk in de diepe en ruime menselijke waarachtigheid, waarvan Janine De Rop voortdurend getuigenis aflegt. Een op zichzelf wellicht lovenswaardige pudeur zal er mij niet toe verplichten het belangrijkste te verzwijgen. De vrouw, die hier aan het woord is bij monde van Ruth Hilberg, heeft door een geniale intuïtie of door de persoonlijke ervaring van ons menselijk tekort, het leven tot zijn meest afgrondelijke tragiek en in zijn meest vervoerende innerlijke wederopstandig gepeild. Het resultaat van deze in elk geval intieme confrontatie met de ‘condition humaine’ is een boek dat van een onbetwistbaar kunstenaarschap getuigenis aflegt...

H.L.