Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 8

[p. 303]

Kronieken
Ketterijen

Als letterkundige kan ik er niet van beschuldigd worden een conservatief of reactionnair te zijn. Ik debuteerde revolutionnair, beschouw nieuwigheid nu nog altijd als een der zekerste kenmerken van het waarachtig talent, droom weer van een nieuwe verhaalvorm die ik kan omschrijven maar nog niet uitwerken en in het algemeen gaat, ook buiten de letterkunde, mijn sympathie spontaan naar al wat nieuws is, verruimend, stout, origineel. Ik zeg met Emerson dat een man revolutie meebrengt, het oude is voor slaven.

Als ik kritiek uitbreng op zekere nieuwe inzichten die in Vlaanderen omtrent verhaalkunst worden vooruitgezet, is het tegen mijn gemoed en ondanks mezelf. Ik verantwoord het niet met de gemeenplaats dat het niet volstaat nieuw te zijn om goed te zijn. Dat is het misbruikt argument van de conservatieven die het nieuwe nooit goed vinden. Nieuwheid die niet goed schijnt te zijn is voor een jong kunstenaar altijd nog een gunstiger teken dan traditionalisme dat altijd goed schijnt. Als de werktheorie onverdedigbaar is kan er nog goed werk mee geleverd worden. Met de zinloze regels der eenheid van plaats, tijd en handeling zijn grote toneelwerken geschreven, met de verwerpelijke kunst-om-de-kunstleer blijvende poëzie, toneel en roman.

[p. 304]

Ik motiveer mijn kritiek uitsluitend met de aloude ervaring dat het werkprogramma van een jonge generatie voorafbeeldt wat deze zal voortbrengen in het panorama van een letterkunde. Een groot talent komt terecht met elk evangelie, in elke formule kan groot werk ontstaan, maar de leidende idee van een generatie geeft aan wat die generatie zal waard zijn. Toen het destijds bij ons voorop stond dat een verhaal vóór alles stilistisch en descriptief moet behandeld worden, kon men voorzien dat in die periode niet veel grote romans zouden ontstaan, maar het heeft de rasverteller Cyriel Buysse helemaal niet gehinderd. Nu we sommige jongeren horen spotten met, zoals zij het noemen, verhalen die goed beginnen, goed verlopen en goed eindigen, nu we ze horen pontificeren dat elk verhaal over derden een leugen is omdat de romanschrijver toch maar alleen zichzelf kan kennen, dat bijgevolg het als reëel voorstellen van personages en gebeurtenissen onzin is en dat de verteller er dan ook maar ronduit moet voor uitkomen dat hij figuren en feiten als symbolen gebruikt, nu weten wij dat die jongeren nog alle kans hebben goede romans te schrijven, maar dat hun generatie in haar geheel het niet zal doen en dit wel omdat groot werk zijn formule breekt en het middelmatige er door gebroken wordt.

Hier zou ik nu eerst moeten zeggen wanneer een roman goed is en dat kan ik natuurlijk niet, maar voor mijn betoog volstaat het bepaalde gevallen te kunnen aanwijzen waarin hij niet goed is. Als ik weet dat een tafel minstens één poot moet hebben en dat die met vier poten het best dragen, moet ik de complete meubelleer daaromtrent niet van buiten kennen om te weten dat een bepaalde tafel niet deugt.

Welnu zo weten wij van de roman dat hij het leven van de mens als waarachtig verhaalt door het uiterlijk te beschrijven en innerlijk te verklaren. Experimenten hebben bewezen dat hij ook de toekomst van de mens kan beschrijven en ook het leven der dieren, dat er onbestaande wezens als kabouters en elfen kunnen in optreden, dat er onmogelijke gebeurtenissen kunnen in voorkomen zoals in de tekenfilms en in de tijd van Jules Verne een reis naar de maan, dat de handeling zuiver symbolisch kan zijn, dat zij zich kan ontwikkelen in het menselijk gemoed zonder waarneembaar teken naar buiten. Dat alles heeft de mogelijkheden van de verhaalkunst

[p. 305]

uitgebreid, maar ook klemmender bewezen, zoals het feit dat de beste tafel vier poten heeft, wat de grondvorm is van de verhaalkunst. In haar bloeiperioden, in haar hoogste uitingen openbaart zij zich door macht van mensenbeelding, herschepping van feiten, diepte van levensgevoel en logische bouw. Van Balzac tot Steinbeck komen de groten, door de mensheid gekozen, in hun grootste werken daarin overeen. Naast hen is plaats voor Proust en Joyce, voor Jean Genêt en Miller. Maar zij zijn nevenbloesems en uniek. Terwijl in elke grote verhaalkunst Thackeray en Tolstoi herleven, komt een collectie Prousten ondenkbaar voor en zal in geen geval een bloeitijd brengen.

Dit vaststellen is geen conservatisme, het is bezinning op het wezen van een kunst die ik vijf en twintig jaar lang heb beoefend. Romankunst is dynamische herschepping van de realiteit zoals portretkunst altijd geweest is en zijn zal bezielde weergave van het menselijk gelaat. Daarin is evolutie mogelijk van Van Eyck tot Opsomer, van ridderroman tot detective-story, daarbuiten zijn prachtige schilderijen mogelijk die geen portret, prachtige boeken die geen romans zijn, maar de generatie die er zich buiten begeeft kan elders in de geschiedenis van de letterkunde een grote bladzijde schrijven, maar niet in die van de verhaalkunst.

Wanneer dan een jongere decreteert dat het al te gemakkelijk is en dat er dus geen verdienste meer aan is een verhaal volgens de regelen der kunst te laten beginnen, verlopen en eindigen, neem ik aan al wat men maar wil. Ik neem aan dat het ontmoedigend is minder goed voort te zetten wat voorgangers beter hebben gedaan. Ik neem aan dat de vos de druiven te groen vindt, gelijk portretschilders die niet goed genoeg kunnen tekenen de gelijkenis van geen enkel belang achten. Ik neem aan dat een jonge man koste wat wil anders en op zijn manier wil werken. Maar als leer omtrent de kunst van verhalen is het onzin. De beste tafel heeft vier poten, een goed portret gelijkt, een goed verhaal is logisch gebouwd.

Men wil babbelpartijen en beschrijvingen zonder kop of staart goedpraten met de grote ontdekking dat in het leven niets begint en niets eindigt. In het leven zou volgens deze filosofen alles eeuwig voortgaan. Dat is praat voor het bleke zoontje van de schoolmeester dat bewijzen moet altijd nog

[p. 306]

iets meer te weten dan de goede leerlingen. Het is juist zo waar, diep en verheven als het tegenovergestelde. In ons heelal begint alles en eindigt alles. Het leven op aarde is begonnen en zal eindigen. Elk wezen dat tot dat leven behoort wordt geboren en sterft. Het leven van dat wezen is ingedeeld in dagen, seizoenen, jaren, in jeugd, rijpheid en ouderdom, in toestanden, relaties, werkzaamheden, verblijf op bepaalde plaatsen die beginnen en eindigen. Gezondheid, ziekte, verdriet, vreugde, geluk, liefde, alles begint en eindigt.

Deze geleerde jongens zeggen ook dat een romanschrijver die over derden spreekt, mannen, vrouwen, kinderen, grijsaards, koningen en bedelaars alsof hij alles over hen wist, zou liegen, want hij kent alleen zichzelf en kan dus niet anders dan zijn personages toedichten wat omgaat in hemzelf. Dit is een beschuldiging die ik mij heb aangetrokken. Als er iets is dat ik niet heb willen doen is het liegen. Ik heb dus mijn geweten onderzocht. Ik heb mij scherp de vraag gesteld of ik alleen mijzelf ken, of ik niets weet over anderen.

De moderne psychologie heeft met klem van bewijzen aangetoond dat ieder mens onherroepelijk geïsoleerd is in zijn bewustzijn en dit isolement niet kan doorbreken. Om zich mede te delen heeft hij niets dan woorden, gebaren, klanken, lijnen, kleuren die door allen worden gebruikt en dus niets anders zijn dan conventionele seinen, terwijl elke mededeling strikt individueel is, zijnde elk mens biologisch en dus ook psychisch uniek. Het kind klaagt over hoofdpijn en zijn moeder dicht het de hoofdpijn toe die zij zelf kent en die zeer zeker een andere pijn is. Wij laden woorden met onze individuele zin en wie ze verneemt laadt ze met de zijne.

Is het hierop dat men zich baseert om te verklaren dat de schrijver slechts zichzelf kent en dus niet over anderen kan schrijven, dan beroept men zich op een welbekend en onbetwistbaar feit, maar trekt er een averechts besluit uit. Uit dat feit volgt immers dat mededelingen over zichzelf voor derden onverstaanbaar zijn en mededelingen over derden vals, zodat spreken en schrijven nutteloos is, om het even over wie. Het tekort dat men bedoelt zit niet in de onbevoegdheid van de schrijver, maar in de taal zelf en de ondoordringbaarheid van elke psyche.

Men moet dus iets anders bedoelen, namelijk dat niemand

[p. 307]

zijn medemens voldoende kan doorgronden om over hem de mededelingen te doen die in verhalen schering en inslag zijn, maar dat men zichzelf daartoe wel voldoende kennen kan.

Om de oppervlakkigheid van deze observatie dadelijk te doorzien, moet men alleen maar even luisteren naar de moderne biologen, waar zij betogen dat geen enkele verworven menselijke eigenschap erfelijk is, dat het menselijk wezen uitsluitend gedetermineerd wordt door de genen in de zaadcel en dat bijgevolg de pasgeborene van een modern geleerde of kunstenaar in niets verschilt van het zoontje van een prehistorische holbewoner. De biologen lichten dat toe met twee welbekende voorbeelden. Een kind van een volksstam in het stenen tijdperk, opgenomen in een beschaafd blank gezin en aan zijn midden volledig onttrokken, slaat 25.000 jaar beschavingsgeschiedenis zonder enige moeite over, groeit op zoals alle beschaafde blanke kinderen en onderscheidt er zich in niets van. Maar een kind, in het oerwoud door dieren gevoed buiten elk contact met de mens, loopt op handen en voeten, spreekt niet en zelfs op jonge leeftijd in een beschaafd midden opgenomen, slaagt het er slechts met moeite in rechtop te leren lopen en zich een taal van enkele tientallen woorden eigen te maken.

Beide gevallen bewijzen voor ons betoog hoeveel de mens van zijn evenmens leert, hoeveel hij over hem weet. Is zijn psyche uniek, ondoordringbaar en niet mededeelbaar, zij is gevormd door zijn evenmens. In contact met dieren wordt zij dierlijk, in contact met natuurmensen natuurmenselijk, in contact met de beschaving beschaafd. Zijn gedachten en gevoelens komen dus van anderen. Zijn kennis van zichzelf en de anderen heeft hij van de anderen. Hij kent die anderen zo goed dat hij weet welke gevoelens hij voor hen moet verborgen houden en dat is nog zo wonder niet, maar hij weet ook welke verborgen gevoelens de anderen ook eigen zijn en welke hem alleen bezielen, want regelmatig beschuldigt hij de samenleving van hypocrisie en in zijn kunst manifesteert hij trots een innerlijk leven waarvan hij zeker weet dat het van hem alleen is. Hoe kan hij weten wat van hem alleen is? Uitsluitend door zich te vergelijken met anderen, door de anderen zo goed te kennen dat hij zeker weet wat wel en wat niet omgaat in hun verborgenheid.

[p. 308]

Zijn kennis van de medemens is zelfs zo grondig dat hij doorgaans de anderen beter doorziet en juister beoordeelt dan zichzelf. Wat is de betekenis van zijn kunst anders dan dat zij zijn lezers aan zichzelf openbaart. Indien zijn beschrijving van derden niet klopte, zouden zijn lezers het wel opmerken, want zij zijn die derden en het zijn die derden die over zijn werk oordelen. De faam van de grote mensenkenners Cervantes, Balzac, Thackeray, Tolstoi, Dostoievski etc. is gevestigd op de bevinding van honderdduizenden dat dezen hen goed kenden, hen beter kenden dan zijzelf en dat hun kennis van de anderen met de hunne klopte en ze ver overtrof.

Ik meen dat dit evident is en overtuigend. De romanschrijver kan met kennis van zaken over anderen schrijven. Als ik nu nog herinner aan het feit dat de grofst mistekende psychologie te vinden is in autobiografieën, moet ik zeker niet verder meer lopen om argumenten te zoeken.

Mij stelt het zoeken naar nieuwigheid waar ze niet te vinden is bovendien nog te leur om twee redenen. Eerst en vooral omdat de hang naar het buitenissige kenmerkend is voor de middelmatigheid en de perioden van verzwakking en vervolgens omdat de verhaalkunst rijker is aan vernieuwingsmogelijkheden dan de andere letterkundige genres en zelfs de andere kunsten. Ik geloof niet dat één kunst of genre weidser gebieden rond zich liggen heeft die nog niet ontgonnen zijn. In een lezing over de toekomst der letterkunde trachtte ik aan te tonen welk onafzienbaar proefveld de toekomst is die ons onmiddellijk wacht, of die, om met Jung te spreken, reeds begonnen is. Hier wil ik er slechts op wijzen dat de verhaalkunst haar eeuwenoud oefenveld nog altijd niet volledig in gebruik nam. Zij beschrijft nog altijd op conventionele wijze een conventie-mens, l'homme eet inconnu. Wat de psychiatrie jaar voor jaar omtrent hem verzamelt, dringt slechts traag tot haar door. Zijn uiterlijke gedragingen worden nog weergegeven in cliché's. Van de liefde, haar eeuwig onderwerp nochtans, behandelt zij niet veel meer dan de paroxistische momenten en zelden het diepergaand en haast niet te volgen latent verloop. Als men dan bedenkt dat de inhoud van een werk vanzelf zijn vorm bepaalt, beseft men dat elke poging om het over de mens nog niet gezegde

[p. 309]

in woorden te vatten, uiteraard een nieuwe verhaalvorm moet in het leven roepen en betreurt men des te meer dat jongeren de vernieuwing averechts zoeken van de vorm uit. Ik heb tegen dit teken van verval willen waarschuwen.

Ik heb deze kunst lang genoeg beoefend om te weten dat het niet volstaat de mogelijkheden tot vernieuwing te kennen om ze te kunnen realiseren en ik zal de laatste zijn om een jong Vlaams talent te verwijten dat het geen baanbreker is op een gebied dat in de oude en de nieuwe wereld door zo grote talenten wordt bewerkt. Maar een poging daartoe ondernemen in een richting die zeer zeker doodloopt, dat heb ik niet willen aanzien zonder te spreken.

GERARD WALSCHAP