Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 7

[p. 530]

Kronieken
Themata van François Mauriac

Het is in de jaren sedert het overlijden van Nobel de achtste maal dat aan een Frans schrijver de Nobelprijs voor literatuur wordt toegekend, er waren vroeger Sully Prudhomme, Frédéric Mistral, Romain Rolland, Anatole France, Henri Bergson, Roger Martin du Gard en André Gide.

Mauriac heeft aan verslaggevers te Parijs iets gezegd dat wij moeten onthouden voor het lot van onze auteurs: hij zegde dat hij aan Graham Greene en Gerard Hopkins, die zijn werk in het Engels vertaalden, bijzonder veel dankte, ‘want eerst nadat mijn boeken een groot lezerstal buiten Frankrijk - en speciaal Engeland - hadden verworven, was ik in de Nobelprijsklasse’.

Nu moeten wij eens denken: als een schrijver van het gehalte van Mauriac in het gebied van een wereldtaal als het Frans, weet hoe hij nog een gebied met een andere wereldtaal nodig heeft, hoezeer heeft dan onze Vlaamse literatuur het nodig dat men het toch eens met verwoede ernst zou aanvatten: het beste en het boeiendste van onze schrijfkunst door vertalers van eerste rang en met naam en faam, te doen ingang vinden in het eigenlijke wereldgebied.

Men heeft de vraag gesteld of het literair belang van Mauriac groot genoeg is om deze uitzonderlijke onderscheiding te rechtvaardigen? Men vernoemt daarbij de schrijvers

[p. 531]

Paul Claudel, Georges Bernanos, en ook Georges Duhamel, Jules Romains, André Maurois, de zo pas overleden dichter Paul Eluard en de Montherlant.

Als mij om een antwoord werd gevraagd zou ik zeker de namen vernoemen van Paul Claudel, Georges Bernanos en Albert Camus. In elk geval meen ik te mogen vaststellen dat niet een allergrootste, naar onze beschouwing, werd bekroond maar zeker een grote, een man met een personaliteit nadrukkelijk kenmerkend voor de Franse geschiedenis en voor de geestelijke ontwikkelingen van deze tijd. Wij moeten onthouden dat de beoordeling te Stockholm gebeurt, door Scandinaven die toch nog in veel andere dingen een eigen kijk hebben op kunst, schoonheid en ideaal en dat deze beoordeling wordt gevormd doorheen voorlichtende nota's uit de vreemde. De Zweedse Academie heeft haar keuze voor 1952 gerechtvaardigd in een rapport waarin van Mauriac geprezen worden: de indringende kennis van de menselijke ziel en de artistieke intensiteit waarmee hij door middel van de roman het drama van het menselijk leven heeft geïnterpreteerd.

Dr. Anders Oesterling, de permanente secretaris van de Koninklijke Zweedse Academie, heeft in een nevenbeschouwing Mauriac geheten ‘een auteur, die de tradities van de grote Franse moralisten als Pascal, La Bruyère en Bossuet hooghoudt’ en verder betoogd dat zijn meest opmerkenswaardige boeken worden gekenmerkt door een logische helderheid en een zuiver klassieke soberheid, die aan de tragediën van Racine doen denken. Men ziet in deze overwegingen wat de betrokken Zweedse milieu's heeft aangezet tot de keuze van Mauriac.

Wezenstrekken van François Mauriac liggen in zijn onverpoosde ontdekkingstocht naar de raadselen van het mensenhart, zijn gevoelssfeer waarin de menselijke handelingen worden gewogen en achter elke ziel en boven elke ongegronde droefheid, achter een diep en mysterievol leven, staat er een onmetelijk landschap van aardse en hemelse natuur.

Jules Benda verfoeit Mauriac, ‘cet ivrogne de la charité’. Tegenover hen die in alles de zonde ontdekken staat Mauriac met zijn devies dat alles genade is: ‘tont est grâce’. Hij

[p. 532]

nijgt tot de verwikkelingen van het menselijk hart, met deernis tot de mens, met voortdurend begrip en ziet die mens op weg naar een oplossing, alsof hij een afspraak met Iemand heeft, ‘comme s'il avait donné rendez-vous à quelqu'un’. In haast elk van zijn romans is hij op zoek naar de andere mens in de mens, de hebzuchtige die zich toch nog betrapt op een domme edelmoedigheid, de hardvochtige in wie onverwachts toch een glimp van liefde huist, een procédé zoals dat van Bernard Shaw in zijn grote eenacter ‘Blanco Posnet's ware gedaante’. Blanco Posnet stal zonder wroeging het paard van een oud man en liet zich langs de weg die hij met het paard aflegde vijftig mijl verder reeds beetnemen door een ongelukkig opgekomen genereus gevoel en gaf het paard weg aan een arme radeloze vrouw, die het nuttig kon gebruiken om met haar kind dat stikte van de kroep nog op tijd bij een dokter te komen.

Hij heeft voor zijn werken een eigen landschap geschapen, de Landes in de gewesten omheen Bordeaux waar de schrijver als schooljongen zijn vacantie doorbracht, maar die in de natuur toch anders zijn dan in zijn boeken; in zijn romans zijn het landouwen die rosgeblakerd staan, verschroeid, na de demonische bosbranden van de Zomer. Er is gewoonlijk een kasteel, een verarmde familie met een aangevreten of afgesleten katholieke levenstrant, waarin de menselijke kwaal is gedrongen: de zonde. Dit landschap is niet naturalistisch, zoals men zou menen. Wanneer men enige romans van Mauriac heeft gelezen merkt men dat hij ‘les sujets brûlants’ bedoelt en ook een natuur van hitte en walmen nodig heeft voor zijn klimaat en zijn ontleding.

Sprekende over de woeste wereld van het hart citeert hij met voorliefde Theresia van Avila met het ontstellend gebed: ‘...O God, gedenk, dat wij ons zelf niet verstaan, dat wij niet weten wat wij willen, en ons eindeloos ver verwijderen van datgene wat wij verlangen’.

Mauriac heeft toegegeven dat zijn schildering van de mens en van zijn handelingen vaak somber is: omdat voor hem de natuur van de mens gewond, zo niet verdorven is. Hij is van mening dat 's mensen geschiedenis door een christelijk romanschrijver verhaald, niets van een idylle kan hebben want hij kan zich niet onttrekken aan het mysterie van het

[p. 533]

kwaad. Maar wie door het kwaad is geobsedeerd, is het ook door de zuiverheid, door de kindsheid. Hij heeft naar aanleiding van zijn bekroning gezegd dat het hem verdriet dat de critici en de al te haastige lezers de plaats van het kind in zijn romans voorbijzien. - ‘Een kinderdroom vormt de sleutel tot al mijn boeken, verklaarde hij, de kinderliefden zijn er niet zeldzaam, de eerste kussen, de eerste eenzaamheid, alles wat mij altijd is lief geweest in de muziek van Mozart. Men ziet de adders in mijn romans, maar niet de duiven die toch ook in menig hoofdstuk nestelen, omdat bij mij de kindsheid het verloren paradijs is en de inleiding tot het mysterie van het kwaad’.

Een groot boek is ongetwijfeld zijn roman ‘Noeud de Vipères’, De Adderkluwen, een der meest opmerkelijke Franse romans in briefvorm, waarvan Gerard Wijdeveld een voortreffelijke Nederlandse vertaling leverde, de geschiedenis van de gemoedsverwikkelingen en de speurzin van mensen die niet bemind worden, van een man die harteloos slecht schijnt te willen zijn en niet ontsnapte aan de dwingende wet: zijn gehele leven het slachtoffer te worden van gelegenheden waarin hij liefde toont. Hij had een man kunnen zijn die bemind werd.

Wat Mauriac als aanhef van dit boek neerschreef verklaart het voornaamste in zijn geestelijke houding.

- Ik zou willen, schrijft hij daarin, dat deze vijand van de zijnen, dit door haat en hebzucht verteerde hart, in weerwil van zijn verworpenheid, uw deernis wekte; ik zou willen zien dat uw hart door hem geraakt werd. Heel zijn mistroostig leven lang verbergen trieste hartstochten hem het nabije licht; soms raakt hem even een straal en is op het punt zich te verschroeien; zijn hartstochten... maar allereerst toch de middelmatige christenen, die hem bespionneren en die hijzelf foltert. Hoevelen onder ons ontmoedigen zo de zondaar en verwijderen hem van een waarheid, die in hem niet stralend meer leeft!

‘Neen’, zegt Mauriac, ‘niet het geld beminde deze gierigaard, niet naar wraak heeft deze verbeten mens gehongerd. Het werkelijke voorwerp zijner liefde zult gij ontdekken, wanneer gij de moed bezit, hem aan te horen tot zijn laatste bekentenis, die door de dood wordt afgebroken...’.

[p. 534]

Bij de aanvang van zijn schrijversroeping greep hij naar de poëzie, het begon met ‘Les mains jointes’ (1909) en ‘L'adieu à l'Adolescence’ (1911), waarna de eerste roman verscheen: ‘L'enfant chargé de chaînes’ (1913). Slechts in 1938 zette hij zich aan het toneel met ‘Asmodée’, zeven jaar later volgde ‘Les mal-aimés’. Zijn laatste toneelwerk was ‘Le Feu sur la Terre’ dat verleden Winter te Brussel werd gecreëerd. Terecht heeft men gezegd dat zijn toneelwerken evengoed in romanvorm hadden kunnen geschreven worden, er was geen definitieve aanleiding om het gegeven in de dramatische vorm te ontwikkelen.

In de uitvoerige lijst van werken leest men 24 romans of novellenbundels, 6 verzenbundels, 4 toneelwerken, 53 essayistische publicaties en 24 boeken met medewerking.

Men herinnert zich het diepe spoor dat sommige werken maakten in de gevoels- en gedachtensfeer van onze tijd: ‘La Chair et le Sang’ (1920), ‘Le Baiser au Lépreux’ (1922), ‘Le Mal’ (1924), ‘Le Désert de l'Amour’ (1925), ‘Thérèse Desqueyroux’ (1927), ‘Le Noeud de Vipères’ (1932), ‘La Pharisienne’ (1941) en het laatste, verschenen in 1952: ‘Galigaï’. En in de essayistische geschriften: ‘La Vie de Jean Racine’ (1928), ‘Dieu et Mammon’ (1929), ‘La Nuit du Bourreau de soi-même’ (1929), ‘Souffrance et Bonheur du Chrétien’ (1931), ‘Pèlerins’ (1931), ‘Vie de Jésus’ (1936), ‘Du côté de chez Proust’ (1947), ‘Journal d'un homme de trente ans’ (1948). Het jongste in de opmerkenswaardige essayistische geschriften is ‘La Pierre d'Achoppement’.

Hij werkt aan een nieuwe roman waarin de figuren uit ‘La Pharisienne’ terugkeren. ‘Ce sera peut-être le seul de mes romans dont on pourra dire que c'est un roman catholique’, zegde Mauriac. ‘Le héros en est un saint... enfin, un saint à sa manière’.

Wanneer men een schets maakt van de figuur van Mauriac moet men ook zeggen hoe deze letterkundige mede als ‘homme d'idées’ het openbare leven in Frankrijk bepaalt en hoe hij als exponent van een eenmaal krachtige gemeenschap, de Franse burgerij, de intellectuele en sociale wentelingen van deze burgerij vertegenwoordigt: hij schrijft voor haar, vertolkt haar, vindt in haar de moderne parabels

[p. 535]

die hij verhalen wil; als politiek journalist die verscheidene malen per week in ‘Le Figaro’ ideeën en feiten commentarieert, vormt hij de geest van een hele massa van deze burgerij. Toen de rechterzijde in Frankrijk instortte bleef Mauriac pal staan als een vlag op een vernietigde vesting. Hij is tenslotte wat men te Parijs een linkse katholiek heet. Hij streed voor Abessinië tegen het fascistisch Italië, en waarschuwde met Maritain tegen de methode van de Spaanse militaire opstand, hij liet zich een ogenblik met Pétain meegaan omdat hij meende in de rampspoed van toen Pétain te zien als een heilbrenger maar spoedig volgde een roemvolle rechtsomkeert, die hij moedig beleed; hij werd na de bevrijding een groot ijveraar voor de vierde Republiek, en sedertdien de klager over ziekteverschijnselen in de democratie. Steeds kenmerkt hem grote mildheid. De innigste woorden die aan Paul Eluard, de communistische dichter van de roemvolle strofen van ‘La Liberté’ te Parijs werden gewijd, toen hij enkele maanden geleden overleed, waren die van zijn vijand op het politiek gebied, de hartstochtelijke bestrijder van de communistische partij in Frankrijk, François Mauriac. Men moet hem in de Franse actualiteit vernoemen met de thans 70-jarige Thomistische filosoof en diplomaat Jacques Maritain. Deze twee zijn standaarden van het intellectuele begrip der vrijheid.

In een beknopt besluit: Hoeveel hart er nog overblijft in de onverzoenlijke en krankzinnige hoogmoedige mannen die wij zijn, is de hoofdinhoud van de literaire themata van Mauriac. Als hopeloosheid hem aangrijpt betreffende Frankrijk, gedenkt hij dat het behoort tot een ras dat altijd de kunst heeft verstaan om de hoogste dingen niet te misbruiken.

Het is de moeite waard zich op weg te zetten om Mauriac te begrijpen en met hem te hopen, te weten dat de droefgeestigheden van onze tijd zullen voorbijgaan wanneer men een grotere inspanning doet om de ware drijfveren van de mens te vatten en de schrijvers zich beijveren om uit de moeilijke diepten van het mensengemoed te delven wat daar nog omgeven staat, ondanks zoveel, met licht en deernis.

JAN BOON.