Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

Aan de lopende band

Pleidooi voor het verstand

Nu men in de poëzie en in de filosofie, en tot in de wetenschap toe, het verstand tracht te kleineren ten gunste van ik weet niet juist welk donker onderbewustzijn en welk vaag mysticisme, lijkt het mij gepast, hoe gering de middelen ook zijn waarover men beschikt, op te komen ter verdediging van onze edelste verovering, die niet het paard, maar juist dat beetje verstand is. Dat beetje verstand, zonder hetwelk wij noch van onderbewustzijn, noch van mysticisme enig benul zouden hebben, en geen poëzie, filosofie of wetenschap zouden bedrijven.

Al evenmin is er een tegenstelling tussen verstand en gemoed. De schone werking van het verstand kan het gemoed zo diep ontroeren als een zonnige dag of een schoon meiske. En bovendien is het verstand het kruid dat ons toelaat te proeven wat wij gevoelen.

Zulk een verstandelijke gemoedsontroering schonk mij, in de tijd van de bezetting, Robinson's ‘The Mind in the Making’, en al is het verheugende lectuur voor elke tijd, het was in deze donkere dagen des te actueler, daar het een aansporing wil zijn om de wereld op wat anders dan sleur en geweld op te bouwen.

De drie methodes, die men tot nog toe heeft aangewend om de wereld te hervormen (want ieder mens wil de wereld hervormen of denkt dat hij haar mede hervormt), hebben voor een groot deel schipbreuk geleden, zegt James Harvey Robinson. De eerste bestaat er in het oude spel met nieuwe reglementen voort te zetten, wetten en verordeningen uit te vaardigen, minder of meer macht toe te kennen aan een regering, enz. De tweede methode wil het van de naastenliefde gedaan krijgen. zoals deze nu reeds negentien eeuwen door de christenen wordt gepredikt met uitslagen die wij naar waarde hebben kunnen schatten. De derde methode verwacht alle heil van de opvoeding, doch de opvoeder, die zich met al te redelijke critiek aan de bestaande instellingen en de gangbare opvattingen waagt, zal spoedig belet worden zijn ondermijningswerk voort te zetten.

Wij, die, grosso modo, parlementaire democraten, christenen en voorstanders van het verplicht onderwijs zijn, wij komen automatisch in het verzet als men beweren zou, dat deze drie methodes mislukt zijn. Het zal ook wel niet verwaten zijn te veronderstellen, dat wij er zonder opvoeding, zonder christendom en zonder parlement misschien nog slechter aan toe zouden zijn, al is er geen bewijs voor mogelijk, evenmin als bvb. te bewijzen valt, dat Karel Martel in 732 te Poitiers de Europese beschaving een dienst heeft bewezen, wat men

[p. 1341]

met recht betwijfelen mag; of dat Tijl Uilenspiegel genialer zou geweest zijn had Charles De Coster hem in het Vlaams geschreven. Gedane zaken hebben geen keer. Twee dingen kan men van ieder der drie opgesomde methodes zeggen. Primo, dat hun voorstanders zelf met de uitslagen niet helemaal tevreden zijn en dat iedereen kan vaststellen hoe de maataschappij die er mee verwezenlijkt werd niet of nog niet goed gesmeerd loopt, en secundo, dat de mens die er door gekneed werd over het algemeen nog tamelijk onbeschaafd is. Doch ik kom terug tot Robinson.

Is er dan geen ander alternatief? Ja, er is het Verstand, zegt Robinson. De hoofdletter is van Robinson, die er ook nog een uitroepingsteken achter plaatst. Want hij is een Amerikaan en blijkbaar niet zo sceptisch als wij, verwende en vermoeide inwoners van het geestelijk zowel als stoffelijk getourmenteerde Avondland. Wij zijn er reeds toe gekomen om de ingewikkelde windingen van onze hersenen tegen het verstand zelf te laten losveren. En tegen deze geestelijke onanie kan het deugdelijk zijn eenmaal te luisteren naar een ongesophisticeerde stem.

Robinson spoort aan het verstand tot een nieuw werktuig te hersmeden. Ik licht deze wekroep dadelijk nog wat nader toe. Maar reeds de manier waarop Robinson het zegt, getuigt van een geestdrift, een kinderlijk vertrouwen, dat ons noopt te luisteren - ongelovig, dat spreekt vanzelf, wij zouden anders de erfgenamen niet zijn van de volmaaktste aller beschavingen.

Als Robinson op verkiezingstournée sprak, of in een parlement, of tegen een kerk, zou hij zeker zijn straffende man ontmoeten. En zijn boek zal ook door geen Verbeteringsraad zo maar als schoolboek worden aanvaard. Maar naast en buiten elk gevestigd gezag wordt ook nog de wereld geregeerd door het geschrift, en laat betrekkelijk weinigen naar Robinson luisteren, er is veel zaad dat traag kiemt, maar kiemt.

Het verstand is nog niet gediscrediteerd, meent Robinson, omdat het, behoudens op het gebied der wetenschappen, nog niet op ruime schaal op de proef werd gesteld. Het is een vaststelling, die ons, als ze bevestigd werd, een eindeloze hoop zou geven: wij zijn niet aan het einde van ons verstand, er ligt nog een onvermoede toekomst voor ons open.

Wel tracht men, trachten duisterlingen en wankelmoedigen, discrediet te werpen op het verstand, omdat het zijn veroveringen op het gebied van de wetenschap niet altijd en niet uitsluitend dienstig heeft weten te maken voor de mens. En dat de ontwikkeling van de sociologie, de massa-psychologie en de massa-suggestie nu in onze generatie geleid heeft tot staatsvormen waar de mens zelf gemechaniseerd wordt of geslacht moet worden, kan sommigen schrik inboe-

[p. 1342]

zemen voor het verstand, dat het verstand zelf van millioenen doodt. Maar het is niet van het verstand der machtigen, die de mens willen beheersen, dat Robinson de revolutie verwacht. Ik meen hem zo te verstaan, dat men de wereld eenzijdig heeft willen aanpassen aan de mens zoals hij nu gaat en draait, terwijl de mens zelf zich niet voldoende leert aanpassen aan de wereld, waaronder ook de medemens en de mens-als-massa dient begrepen te worden.

‘Het verstand’, zegt Robinson, ‘heeft de opvattingen der mensen over de wereld waarin zij leven, en over zijn inwoners volkomen gerevolutionneerd, met de belangrijke uitzondering van de mens zelf’. De mens schijnt er een afschuw voor te hebben, dat hij ook zichzelf als object zou moeten aanpakken.

Hoe denken wij? Wij denken, vooreerst, onophoudend, buiten onze wil om te denken. Wij denken zo snel, dat wij onze gedachten niet kunnen achterhalen. Wij denken nog voort als wij slapen, en dit denken, ook als het in waaktoestand gebeurt, noemt Robinson trouwens een ‘rêverie’. Wij laten onze gedachten hun eigen loop nemen, wat Spinoza zou rangschikken onder de categorie van lijdelijk ondergane indrukken. Deze ‘rêverie’ is een eerste manier van denken, en ik zou er, persoonlijk, geen kwaad willen van spreken. Zij is oerstof, en erts, en drab misschien, en dit alles te gelijk; maar zij getuigt voor wat wij de ziel en de geest van de mens noemen. Zij is basis van àlle denken, ook het zuivere denken, en zij wordt zang, en gedicht, en liefde wanneer zij door het zuivere denken wordt gecontroleerd. Het denken, het bijna nog dierlijke denken, door het zuivere verstand gecontroleerd: het is misschien een goede formule.

Een tweede manier van denken bestaat in het beramen van besluiten wanneer het practische leven er toe noopt. Meestal draagt zij niets bij tot onze zelfkennis, al zullen de fortuinlijke handelaar in citroenen en de behendige speculant geloven, dat zij de verstandigsten zijn. Doch het is slechts verstand van zaakjes. Maar ook van dit denken zal ik geen kwaad zeggen. Het is denken tegen de materie, verweer tegen wat ons dadelijk bedreigt. Een plotseling ontwaken, al volgt er nog geen verheldering op.

Verweer tegen mens en dier en ding. Strijd om zich in het leven te bestendigen door middel van een kracht, die niet enkel van onze ledematen is. Begin van vrijheid.

Een derde soort van denken wordt in ons wakker wanneer ons geloof en onze opvattingen in twijfel worden getrokken. Dit is reeds denken tegen andere, tegen andermans gedachten. Envenzeer als het tweede soort, is het verweer. Wij zijn steeds bereid te vechten voor onze mening. Omdat het de onze is. Men denkt en discussieert om gelijk te halen, en niet om de waarheid te vinden. Zo strijden allen, die menen de waarheid in pacht te hebben, die vooraf een eindwaarheid of een dogma aankleven en deze niet in het gedrang willen

[p. 1343]

gebracht zien; die bij de ervaring en de overlevering zweren. De tegenpartij moet uit haar lood geslagen worden.

Tegenover deze drie manieren van denken, stelt Robinson de scheppende gedachte: ‘the creative thought’. Zij is er niet op uit onze eisen, onze ingeprente, ingekankerde opvattingen te dekken met drogredenen zowel als redenen. Zij leidt er ons integendeel toe onze geest te wijzigen, ‘to change our mind’. Wij leren er door zien wat wij vroeger niet zagen. Zij laat ons critisch worden tegenover toestanden en opvattingen, die wij maar al te geredelijk aanvaarden omdat wij gewoon zijn er in en er mee te leven, en die niet zelden onze menselijke kleinheid, onze armoede, zo niet onze schande uitmaken.

Het is zonder meer duidelijk, dat zowel een conservatieve als een revolutionnaire gedachte creatief kan zijn; zoals beide tot de drie mindere soorten van denken kunnen behoren.

R.H.