Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

Een eigen scheurkalender

Aanhalingen hebben de betekenis van bekentenissen. Er bestaan uitspraken waar ik in de letterlijke zin des woords mede, waar ik vóór en dóór geleefd heb, uitspraken die van mij geworden zijn, die mij vertegenwoordigen en verraden. Zulke citaten bezitten in hun dubbele horigheid groter onthullende waarde, dan menig bijgewerkt, opgedirkt autobiografisch fragment.

Zo heb ik mij van jongsaf gehouden aan dit voorschrift waar ik nog steeds de volle waarde van erken:

[p. 1222]

‘Le seul rôle qu'on doive jouer dans les sociétés, si on veut en tirer quelque fruit, est celui d'observateur’ (Maine de Biran).

Ik verfoei politieke en alle andere partijen, omdat ik de enkeling vereer en de menigte verfoei. Daarom gevoel ik mij onrustig zodra ik een spoor van bijval ontdek:

‘Unpopularity is convenient and gentlemanlike’ (Castelreagh).

Afzijdigheid wordt ons trouwens opgedrongen, ook wanneer men er afkerig van zou zijn, want:

‘Un écrivain libre n'a plus de place dans l'Europe telle qu'elle est en train de se constituer’ (Julien Green).

Geheel in tegenstelling met de geest des tijds, waar een rechtschapen man in beginsel tegen óp moet tornen, is deze bitterjuiste uitspraak van de Engelse schilder Walter Sickert:

‘All that an artist can hope is that the rich grow richer and the poor poorer’.

Antipolitiek en voorspellingen:

‘Politics, as a practice, whatever its profession, has always been the systematic organisation of hatreds’ (Henry Adams).

Van dezelfde ‘a schoolmaster, that is a man employed to tell lies to little boys’. En ‘The problem of running order through chaos, direction through space, discipline through freedom, unity through multiplicity has always been and must always be, the task of art.’

‘Il faut tenir le pot-de-chambre aux ministres tant qu'ils sont en place et le leur verser sur la tête quand ils n'y sont plus’ (Maréchal de Villeroi).

Ik schreef de raad van Maarschalk Villeroi over, omdat hij zo zuiver de houding weergeeft die iedere rustige, weldenkende en beleefde anarchist moet aannemen of hij wil of niet. Hij verafschuwt en veracht het gezag hartgrondig, maar hij onderwerpt zich er aan, omdat het hem niet de moeite is er zich tegen te verzetten. De opstandelingen zijn zo dwaas te geloven dat er naast slechte stelsels en slechte machthebbers, goede stelsels en goede machthebbers bestaan of althans denkbaar zijn. Maar wij, die er innig en volledig van overtuigd zijn dat er niet één regering deugen kan en dat een betrekkelijk fatsoenlijk man onfatsoenlijk wordt zodra, of liever doordat, hij macht krijgt, wij kunnen ons niet druk maken over een theorie of een partij. De politiek van alle landen en van alle tijden werd eens en voor immer samengevat in één onaantastbare formule: ‘ôte toi de là que je m'y mette’.

Het is goed om de gestelde overheden openlijk te eren, ten einde hen in de welgesloten binnenkamer des te uitbundiger te kunnen geringschatten.

‘Incapacité est une franc-maçonnerie dont les loges sont en tout pays; cette charbonnerie a des oubliettes dont elle ouvre les soupapes et dans lesquelles elle fait disparaître les états’ (Chateaubriand).

[p. 1223]

‘Ik zie een geslacht van mensen opdoemen, dat mijn ziel innig verafschuwt’ (Erasmus). ‘We are in course of rebarbarisation and there is no prospect but that of military despotism which we are rapidly approaching’ (Herbert Spencer). In een brief aan Grant Allan van Juli 1898: ‘...ceux qui réclament pour l'humanité le niveau des casernes, ceux qui voudraient le divertir dans un lupanar ou le plier sur un comptoir et du mélange de tout cela il s'était fait un idéal de démocratie vertueuse, ayant le double aspect d'une métairie et d'une filature, une sorte de Lacédémone américaine où l'individu n'existerait que pour servir la Société, plus omnipotente, absolue, infaillible et divine que les Grands Lamas et les Nabuchodonosors’ (Gustave Flaubert).

Het geslacht door Erasmus voorspeld krioelt om ons heen!

Wijsheid en dwaasheid, wijzen en dwazen:

‘Sans, les fous l'humanité resterait à jamais stupide et féroce’ (Anatole France). ‘Les hommes sont si nécessairement fous, que ce serait fou par un autre tour de folie, de n'être pas fou’ (Pascal). ‘Je ne sais rien de plus fou, et cependant de plus vulgaire, que de vouloir avoir raison’ (Paul Valery).

Als ik op sterven lig kan ik naar waarheid met Alphonse Daudet getuigen: ‘La littérature c'était l'unique but de mes rêves’. Aan deze aanhaling van Daudet wil ik er een toevoegen, welke mij immer dierbaar was: ‘Tout est possible et tout le monde a raison’ (Fontenelle). Het ene citaat lokt het andere uit. Ik moet nu nog een andere uitspraak van Daudet opschrijven om die op mijzelf te betrekken: ‘A aucune époque de ma vie le vert laurier ne m'a tenté. Etre maître, chef d'école, académicien, président de n'importe quoi, sont des choses sans signification à mes yeux. J'écris uniquement pour le plaisir, pour le besoin de m'exprimer, parce que je suis un sensitif et un bavard’. Een ‘bavard’ ben ik bepaald niet. In tegendeel, ik ben sterk tot zwijgen geneigd. Ik moet mij volkomen op mijn gemak voelen om mij gemakkelijk te uiten. Ik geloof juist dat men schrijft wat men verzuimde te zeggen. En wat mijn aestheticisme betreft, ik denk er niet aan dit te ontkennen. Ik ga er veeleer prat op en ontleen deze zinsnede aan de ‘cahiers intimes’ van André Suarès: ‘Spirituelle ou physique, la beauté a toujours été tout pour moi’. En ‘la beauté’ hier bedoeld is iets wezenlijk anders dan iedere vorm van natuurschoon. ‘The first duty in life is to be as artificial as possible’ (Oscar Wilde). Nog steeds schreeuwt men moord en brand over een zo buitensporige uitspraak. Ik voor mij vind het veeleer een banaliteit. Het spreekt toch vanzelf dat men alleen mens wordt door het dier, alleen kunstenaar door de mens in zich te overwinnen. Iedere kunstenaar zoekt, als hij inderdaad kunst wil voortbrengen, de onnatuurlijkheid. Kunst is gelukkig nog immer kunstmatig. Men kan nog steeds geen twee heren dienen. Kunst en natuur vormen een tegen-

[p. 1224]

stelling. Wie naar kunst streeft wendt zich doelbewust tegen de natuur. En als men in de schoonheidsleer van natuur en natuurlijkheid spreekt, bedoelt men iets gans ànders, iets van een andere orde, dan wanneer men die woorden in de dagelijkse omgang gebruikt. Men moet de natuur zuiveren, vereenvoudigen, rangschikken, verstillen, kortom styleren, dat wil zeggen onnatuurlijk maken, om hem in het kunstwerk als natuur te doen verschijnen en aanvaarden.

Men doet er verkeerd aan Samain zo ondoordacht te verwaarlozen. Ik vond menige treffende uitspraak in zijn ‘carnets’: ‘Dans tout rêveur il y a un oriental’. ‘Ce qu'il y a de meilleur dans le souvenir, c'est son imprécision’. ‘L'idéal d'un art sans pensée est inférieur.’

Deze opmerkingen brengen mij op het gebied der kunsten. Bij één bepaalde zinsnede uit Delacroix' Dagboek (Dinsdag 20 Juli 1824) moest ik onwillekeurig denken aan de onafgebroken strijd met de stof welke ik voor mijn ogen heb zien voeren door mijn vriend Joseph Kutter. Het noodlot van iedere ware kunstenaar wordt hier geformuleerd: ‘La grande affaire c'est d'éviter cette infernale commodité de la brosse. Rends plutôt la matière difficile à travailler comme du marbre. Rendre la matière rebelle pour la vaincre avec patience’.

‘Une oeuvre est parfaite où ne demeure nulle trace des moyens y employés.’ ‘L'application est une condition de technique, nullement une qualité de l'art. Toute marque, après coup, qui en reste apparente est un défaut, au lieu d'une beauté: la preuve, non pas d'une perfection, mais d'une insuffisance. Car le travail seul efface le travail’ (P.J. Toulet).

Deze laatste door mij onderstreepte uitspraak, behoorde boven de werktafel van iedere schrijver, van iedere kunstenaar te hangen. En dan in zeer duidelijke, grote letters.

Als Cleanth Brooks in ‘The Well Wrought Urn’ schrijft: ‘The language of poetry is the language of paradox’, bedoelt hij, en zegt hij beknopter en dus beter, wat ik bedoel als ik de overtuiging uitspreek, dat poëzie ondenkbaar is zonder overdrijving, dubbelzinnigheid en misverstand, maar deze drie woorden gebruikt in hun meest verheven betekenis.

Wordsworth's doel was: ‘to choose incidents and situations from the common life, but so to treat them that ordinary things should be presented to the mind in an unusual aspect.’ Maar hij vergeet er bij te zeggen door middel van gewone woorden, welke door verschuivingen in betekenis, een ongewone werking uitoefenen.

Ik geloof dat het bezwaarlijk valt een aanhaling te vinden beter op ‘Forum’ toepasselijk dans de navolgende. Ik vond haar in een lezing over Milton door T.S. Eliott in Mei 1947 in het Frickmuseum te New York gehouden: ‘It was one of our tenets that the subject-matter and imagery of poetry should be related to the life of a modern man or woman; that we were to see the non-poetic words and

[p. 1225]

phrases which had not been used in poetry before’. Terwijl ik deze mededeling overschrijf valt het mij op hoe ver ik tegenwoordig van de opvatting door ‘Forum’ vertegenwoordigd, verwijderd ben. Ik zie nu niet in waarom het onderwerp en de beeldspraak tot elke prijs in verband moeten staan met het leven van een moderne man of vrouw. Het is tegen die gedwongen hedendaagsheid, dat ik hartgrondig bezwaar maak. Poëzie staat of valt met zijn vrijheid ten opzichte van de tijd waarin zij ontstond. Poëzie is algemeen en immer geldig of mist iedere geldigheid, ieder bestaansrecht. Wat drijft de dichter? Het hartstochtelijk verlangen om zich in het gedicht te bestendigen. Hij dicht dus niet om de tijd weer te geven, maar om hem op te heffen. Het woord nù zoekt de dichter te vervangen door de keuze: altijd of nooit. In elk geval wil hij zich bevrijden uit de verschrikkelijkste der verschrikkingen: de actualiteit, welke Eliott, althans in theorie, verdedigt. Ik zou willen zeggen: het is de goddelijke opdracht van de kunstenaar om de mens, de wereld, de gebeurtenissen, de gedachten en gevoelens zó weer te geven alsof de tijd niet bestond: ‘tel qu'en lui-même enfin l'éternité le change’.

Ik ben tegen iedere actualiteit en heb mij er, helaas, in dicht en ondicht onophoudelijk aan bezondigd. ‘Je me suis condamné à souffrir pour être de mon pays, de mon temps, de mon peuple.’ Ik kan mij werkelijk niet meer te binnen brengen wie dit gezegd heeft. Ik vermoed André Suarès. Ik onthield deze regel omdat hij juist het tegenovergestelde van mijn ideaal behelst. Ik heb mijn leven lang altijd alles gedaan om mij van mijn volk, mijn land en mijn tijd af te zonderen. Ik wil, zo het mij vergund is er boven te stijgen, in elk geval er buiten blijven.

Deze aanhaling behoort ten slotte ook nog aan het dossier van ‘Forum’ te worden toegevoegd: ‘We wanted to get rid not only of rhetoric but of poetic diction. We tried to strip away everything that was artificial, to get a style like speech, as simple as the simplest prose, like a cry of the heart’ (William Buller Yeats aangehaald door Henriet Monroe). En in verband hiermee verwijs ik naar Hazlitt: ‘It is not easy to write a familiar style. There is nothing that requires more precision, and, if I may say so, purety of expression.’

De kritiek bemoeit zich te veel met biografische en thematologische bijzonderheden, te weinig met het werk, zoals het voor hem ligt, als een afgerond geheel. F.R. Leavis wijst de weg: ‘(The critic) is concerned with the work in front of him, a something that should contain within itself the reason why it is so and not otherwise’.

Het uitdelen van lof of blaam behoort niet tot de bevoegdheid van de goede criticus. De kunstenaar behoort voor het een zowel als het ander ongevoelig te zijn. Is hij het?

‘There is something embarrassing about unqualified praise. An man knows down in his heart, that he doesn't deserve it. When he sees

[p. 1226]

all this petty bluffs and affections accepted seriously, the sole result is to make him lose respect of his victim.’

Mijn vriend Mencken die men nooit tevergeefs raadpleegt, vergist zich hier wanneer hij aanneemt, dat er velen zijn die in hun diepste binnenste weten, dat zij de lof hun toegezwaaid niet verdienen. Het zijn er weinige, zeer, zéér weinige. De gewone man, de verschrikkelijke ‘common man’ die tegenwoordig op een voetstuk geplaatst wordt, vindt dat alles hem toekomt, dus ook de hoogste lof.

Mencken was in Amerika een der weinigen, die hard werkend, toch wist welke hogere betekenis het dolce far niente bezit: ‘The American does not know what to do with idleness. He does not understand it, generally it kills him.’ Deze uitspraak van Garet Garret in ‘The American Omen’ verklaart de ledigheid van het Amerikaanse bestaan, de noodlottigheid van het Amerikanisme. Wie niet lui kan zijn is een doorgewinterde en onherroepelijke barbaar. Alle beschaving berust altijd op de stoffelijke en geestelijke mogelijkheid tot de hogere bestaansvorm welke nietsdoen heet.

Hier volgen nog drie beweringen zonder onderling verband dan dat zij mij waar en nuttig toeschijnen. Ik heb de onvermijdelijkheid er van aan den lijve ondervonden: ‘La première moitié de la vie se passe à désirer la seconde; la seconde à regretter la première’ (Alphonse Karr). ‘La bourgeoisie lisante tolère même le talent, à condition qu'il ne comporte pas l'ironie’ (Giraudoux).

De ervaring van elke dag leerde mij de waarheid van Valery Larbaud's: ‘nous pratiquons, écrivains, l'incessante méditation de la mort.’

Tot slot wat mij het naast aan 't hart ligt, het stelligst kenmerkt en afkomstig is van een schrijver, ten onrechte verwaarloosd, die ik steeds bewonderd heb: René Boylesve. Luister. Luister goed. Doe er uw voordeel mede als ik het deed: ‘Il y a quelque chose d'indécent à parler politique de nos jours: on se rue sur le sujet avec tant de frénésie qu'on dirait qu'on satisfait ses instincts les plus bas.’

Deze raad: ‘Il faut trouver le moyen de cesser, en littérature, de peindre la faiblesse ou la bassesse de l'homme; ou, du moins de la peindre sans faire sentir que l'homme peut être et est parfois aussi grand qu'il est faible’.

En last not least deze stelling: ‘Le poète a besoin de ne rien faire pour faire quelque chose’.

Het ontdekken van meningen welke zozeer met de mijne overeenstemmen, dat ik ze mij volledig en zonder gewetenswroeging kan toeeigenen, is een van mijn grootste leesvermaken.

Het ontdekken van opmerkingen, welke tegen mijn wijze van zijn, denken, doen indruisen, is een nog groter leesvermaak. Al te veel instemming werkt verouderend. Het is alleen het protest dat ons jong houdt.

J. Greshoff