Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 1215]

Zoek de mens
De broeders met het dubbele voorhoofd

Gide schrijft in zijn laatste boek ‘Ainsi soit-il ou Les jeux sont faits’ over de gelijkenis die katholieken en communisten vertonen. Wat hij daarover zegt, houdt mij reeds een hele tijd bezig: die ootmoed en te gelijker tijd hoogmoed van allebei, dat vreemde mengsel van nederigheid en overdreven ingenomenheid met zichzelf, dat ik zo ellendig vind. Zij onderwerpen zich aan de Kerk, maar gesteund door Haar beginselen kunnen zij zich niet meer vergissen. En die anderen? Kijk, tot wat een heerlijke gemeenschappelijke deeg wij ons zelf laten kneden, maar nu weet ik dat ik de Waarheid in pacht heb. Wat mij altijd aan hen beiden heeft geërgerd: men leest zo duidelijk op hun gelaat het medelijden dat zij koesteren voor de sukkelaar die hun Waarheid nog niet heeft gevonden. Ik ook heb als jong mens het fanatisme gekend en twintig jaar nadien een heropleving ervan, maar met wat genoegen kan ik nu de gedachte van Gide delen: ‘J'ai l'esprit le moins fait qui soit pour la controverse. Au lieu de m'opposer à l'adversaire, j'use mes forces à le comprendre.’

Gide en de index

Het werk van Gide is dus op de Kerkelijke Index geplaatst. Zo lang de oude leeuw leefde heeft men het niet gedaan. Inderdaad, er waren temmers van formaat op hem afgestuurd, Jammes, Du Bos, zijn oude vrienden, vooral Claudel, en in de laatste jaren van zijn leven Mauriac. Het is eerst in 1949 - zie zijn artikel in Le Figaro -, dat deze zijn hoop Gide te bekeren voor goed heeft opgegeven. Ja, wat een koninklijke prooi ware hij geweest en aantrekkelijk voor de intellectuele jeugd, vooral de Protestantse, want Gide zou niet slechts tot inkeer zijn gekomen, maar de Protestant zou zich meteen bekend hebben tot het éne ware Geloof, het Katholieke. Vele jaren lang

[p. 1216]

hebben zij zich in hem vergist; de complexiteit van Gide's persoonlijkheid heeft voor een groot deel daartoe bijgedragen.

Nu is de hoop verdwenen; de man die de twijfel als hoogste en rijkste gebod in het leven had gesteld (‘croyez ceux qui cherchent la vérité, doutez de ceux qui la trouvent; doutez de tout, mais ne doutez pas de vous-même’) is gestorven zoals hij heeft geleefd, maar op dit punt in volle zekerheid. En wat erger is - voor hen -, er is zijn laatste posthume geschrift ‘Ainsi soit-il ou Les jeux son faits’, begonnen in de zomer van 1950 en geëindigd op 13 Februari 1951, zes dagen voor zijn overlijden. Daarin kan iedereen onder meer lezen: ‘Le Chrétien s'en tire, nous le savons; et le musulman, et tous ceux qui consentent à croire, en fermant les yeux, à quelque pouvoir surhumain, à quelque dieu affairé de chacun de nous. C'est par simple raison humaine que certains ne peuvent admettre cette consolation trop facile... Il importe pour chacun d'eux de pouvoir mourir satisfait de soi et sans s'être renié soi-même.’

En naast het geschrift zijn er de getuigen:

Roger Martin du Gard: ‘Notes sur André Gide’:

Mai 1949. Clinique de Nice.

- ‘C'est à des moments comme ceux que vous traversez’, dis-je, ‘qu'il serait merveilleusement consolant de se croire une âme im mortelle...’

Il rit: - ‘Ma foi, non! A cet égard, ni la vieillesse, ni la maladie, ni le voisinage de la mort, n'ont d'effet sur moi... Je ne rêve à aucune survie... Au contraire: plus je vais, et plus l'hypothèse de l'au-delà m'est inacceptable... Instinctivement, et intellectuellement!’ Puis, après une pause: - ‘Je crois d'ailleurs, ce disant, me montrer beaucoup plus authentiquement spiritualiste que les croyants...’

Paris. Lundi, 19 février 1951.

‘Il était exactement 22 heures 20.

Depuis hier, je n'ai plus vu soulever ses paupières.

Tristesse recueillie, plutôt que douleur.

Le calme de cette fin est bienfaisant; ce renoncement, ce consentement exemplaire aux lois naturelles, sont contagieux.

Il faut lui savoir un gré infini d'avoir su mourir aussi bien.’

En Pierre Herbart in ‘A la recherche d'André Gide’:

‘Sa réussite est un miracle de foi dans la toute-puissance de l'homme. Elle seule pouvait lui donner cette sérénité dans laquelle nous l'avons vu mourir.’

En Gide zelf in ‘Et nunc manet in te...’:

‘Si je ne parviens pas à rejoindre la sénérité, ma philosophie fait faillite.’

Gide's boeken zijn dus voor de gelovigen verboden lectuur; maar ‘ce fut en vain que vous obtîntes contre Galilée un décret de Rome, schrijft Pascal in zijn achttiende Lettre à un Provincial - nog een boek dat op de Index staat! -, ce ne sera pas cela qui prouvera que la terre demeure en repos.’ Zo lang er mensen zijn, vooral jonge

[p. 1217]

mensen die vurig verlangen klaar in zichzelf te zien en aan zichzelf te bouwen, zullen deze nieuwsgierige geesten naar het werk van Gide grijpen, en het geestelijk ‘ijzeren gordijn’ kan wel een van de mooiste, van de zuiverste en meest ontroerende verhalen die er ooit geschreven zijn, ‘Le retour de l'enfant prodigue’, verbergen voor wie dit wenst, maar vernietigen niet meer. Zij, die het lezen willen, zullen het lezen, niettegenstaande het verbod. En de anderen, zonder dit verbod zouden die tot de lectuur ervan toch nooit gekomen zijn, op weinige uitzonderingen na. Nee, we kunnen er ons niet druk over maken. Stendhal en de grootsten in de wereldliteratuur, wier werk eveneens als verboden lectuur destijds is geproclameerd geworden, worden nog altijd en meer en meer gelezen.

Sympathie

Als men vijftig is geworden, denkt men dikwijls aan de dood en aan de eenzaamheid die misschien de oude dag ons zal bezorgen, ook aan de dood en aan de eenzaamheid van hen die ons lief zijn. Voor Gide ging er haast geen dag voorbij of hij dacht eraan, ook aan dit laatste ogenblik dat voor ieder, die klaar van geest is gebleven, hard moet zijn. Het instinctieve gebaar van zovele stervenden en van zovele kinderen, die lijden, had hij gevonden. ‘Quant à moi, zegt hij in “Ainsi soit-il...”, je me réfugie dans la sympathie. C'est, me semble-t-il, un domaine que l'adversité ne peut atteindre. Je voudrais faire comprendre bien ce que j'entends par là.’ Hij logeerde in een hotel te Hyères-Plage met zijn vriend Roger Martin du Gord. 's Nachts werd hij gewekt door een verschrikkelijke pijn, veroorzaakt door een oorontsteking. Hij liep heen en weer in zijn kamer, en ten slotte kon hij de pijn niet meer verdragen. Het was ongeveer twee uur 's nachts, toch klopte hij aan bij zijn vriend Roger. ‘Je n'en peux plus; et vous n'y pouvez rien... que de me tendre la main et de garder dans la vôtre la mienne quelque temps. De sentir votre sympathie, cela seul me soulagera, j'en suis sûr.’ Ainsi fut fait. (...) L'on ne peut s'entr'aider que très peu et souvent, hélas! de manière dérisoirement insuffisante et maladroite... Mais la souffrance, dès qu'elle se sent partagée, devient plus aisément supportable.’

Dit eenvoudige gebaar, maar zo menselijk en geweldig van betekenis heeft hij herhaald de nacht van zijn dood. Hij was omringd van zijn beste vrienden. Toen heeft hij zijn hand gelegd in die van Pierre Herbart, die ze omklemd heeft gehouden tot het laatste leven heen was gegaan.

Jacobsen wilde rechtstaande sterven als een soldaat; en Rilke wilde zijn eigen dood kiezen. Hoe eenvoudig en diep-ontroerend is zijn dood echter geweest. ‘Sereen’, zegt Herbart; en du Gard: ‘Il faut lui savoir un gré infini d'avoir su mourir aussi bien.’

En laat nu de jakhalzen maar huilen.

A.V.H.