Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

De werkelijkheid, onontbeerlijke startbaan

Kort geleden heb ik de laatste hand gelegd aan een roman van circa 150.000 woorden, waarop ik sedert Augustus 1950 zwoeg. Het boek speelt in het oude Egypte ten tijde van de Joodse invasie. Deze bijzonderheid is niet bedoeld als gepauwstaart met eigen vlijt, doch houdt verband met het feit dat ik (ofschoon in het boek het moderne probleem van de dictator, met daar tegenover de strijd om menselijke vrijheid en individuele waardigheid behandeld wordt), dus gedurende haast twee jaar en meer dan vijfhonderd vellen lang verplicht werd te vertoeven in een gefantazeerde wereld, want de moeite tot het opsporen en uitpluizen van archeologische bijzonderheden heb ik mij niet getroost. Die hadden er trouwens niets mee te maken en zouden de geest van het boek hebben aangetast. Onder het schrijven is het mij nochtans duidelijk geworden, dat ik het mij door deze breuk met de werkelijkheid, waarvan het de oorspronkelijke bedoeling was, een zo grote vrijheid mogelijk te ver-

[p. 1119]

werven, zeer moeilijk heb gemaakt, zodat ik er mij op bepaalde momenten gedwongen toe voelde, het oude Thebe aan de oevers van de Nijl van vóór meer dan drieduizend jaar, soms verrassend op Antwerpen, Brussel, dan weer op Parijs of sommige plaatsen langs de Côte d'Azur te laten gelijken. Derwijze is het mij duidelijk geworden, hoe men zeer moeilijk de dagelijkse werkelijkheid uit de roman kan bannen, doch dat zij daarentegen onweerstaanbaar te voorschijn komt, waar men haar het minst verwachten zou. Wie haar niet de rang verleent, die haar door de wezensaard van het genre zelve wordt toebedacht, schrijft naar het ijle toe.

In dit opzicht heb ik veel geleerd uit de lectuur van de jongste werken van Raymond Brulez. Voor mijn gevoel is (na de conditio sine qua non van het ‘kunnen’ schrijven in de artistieke betekenis des woords) het grootste deel van zijn welslagen te wijten aan het feit, dat hij de moed heeft gehad, ja, ik zeg wel terdege de moed om niet alleen een willekeurige werkelijkheid als uitgangspunt te kiezen, doch zich zelfs voor een behoorlijk part aan een familiale, historische en geografische realiteit te houden, waarvan het resultaat geenszins een realisme is, dat als ‘copieerkunst des dagelijksen leven’ kan gedoodverfd worden. Daarentegen meen ik te mogen vooropzetten, dat er in de kunst van Brulez iets is, dat mij doet denken aan een huwelijk of veeleer een ménage à trois onder de visie van James Ensor, die van Edgard Tytgat en soms het klimaat Paul Delvaux; hoe paradoxaal of vèr gezocht zulks dan ook mag schijnen, het wijst er m.i. wel terdege op, dat men hier het ‘realisme’ in de alledaagse betekenis des woords, verre voorbijstreefde. Er zijn vele boeken, van zeer uiteenlopende genres trouwens, waarin de band met de werkelijkheid mij boeit, soms meer dan het werk zelve: men denke b.vb. aan Georges Eekhoud's ‘La nouvelle Carthage’, een Antwerpse roman, waarvoor in het Nederlands vooralsnog geen equivalent bestaat, men denke aan het Parijs uit Jules Romains' ‘Hommes de bonne Volonté’, het Epineuil-le-Fleuriel, aleas Sainte-Agathe uit ‘Le grand Meaulnes’, waarvan ik verleden zomer (een zijsprong van een paar kilometer slechts voor wie langs Bourges en Montluçon op de Massif Central aanstevent) de schier fotografische authenticiteit kon contrôleren, het boek van Alain-Fournier in de hand.

Het gaat hier echter minder, of althans minder rechtstreeks om de lezer dan wel om de schrijver. Het komt mij voor, dat er in de laatste tijd bij de Vlaamse auteurs een ongegrond, ja, zelfs nefast wantrouwen tegenover de realiteit, als uitgangspunt opgevat, is ontstaan. Om uit eigen ervaring te getuigen: tot voor korte tijd zou het hoegenaamd niet in mij opgekomen zijn, wanneer ik in een roman of een verhaal een bepaald stadsbeeld nodig had, mijn aandacht werkelijk met grote ijver op een bepaalde straat, een square, een boulevard enz. te concentreren, laat staan mij de moeite te getroosten ter plaatse poolshoogte te nemen. Dat is fout. Natuurlijk niet, omdat het voor de lezer altijd prettig is met de personages uit een boek te evolueren in

[p. 1120]

een hem persoonlijk vertrouwde omgeving, doch wel omdat de schrijver veel sterker staat met in zijn geest de concreetheid van een bepaald milieu, dan met de impressionistische vaagheid van een soms onbetrouwbare herinnering of een vluchtige indruk. Of hij zich zal weten te hoeden voor de pietepeuterigheid van de gewone beschrijving, hangt uitsluitend van zijn talent af en kan buiten beschouwing worden gelaten: ik noem hier nochtans terloops als voorbeeld de evocaties van een Georges Siménon (van Parijs via New York tot... Veurne) in zijn beste atmosferisch gekleurde passages.

Zo komt het dan, dat na mijn Egyptische escapade in tijd en ruimte, die er mij ondertussen niet minder lief om is, van dag tot dag in mijn hart het verlangen veld wint om een boek te schrijven, dat in (ik schrijf welbewust het naar het heet foutieve in) Antwerpen zou spelen en waaraan geen steen of geen boom zou deel hebben, die mij niet door en door vertrouwd is, in mijn Antwerpen met zijn nog slechts gering allure en zijn vaak aanstootgevende lelijkheid, maar dat door de tastbare dingen die er waren, vooraleer ik er was, en die er nog steeds zullen zijn, wanneer ik er niet meer ben, - een lantaren, een kelderrooster, een woord in een verweerde gevel, om maar iets te noemen -, met een vreemde magie op mij begint in te werken. Want niet louter als verschijnsel is het, dat thans de stoffelijke werkelijkheid mij aantrekt, zoals nooit een gedroomd verhaal mij heeft gefascineerd, doch vooral als mysterieuze expressie van het leven en zijn niet gans te achterhalen, doch wel te benaderen menigvuldigheid van mensen en gebeurtenissen. Wat ons op zijn beurt naar de grenzen van het sur- en irreële drijft.

H.L.