Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

‘Le sylphe’ van Paul Valery

Wij spraken over poëzie, die zich de nieuw ontdekte eigenschap toeëigent modern te zijn. Dikwijls kan ik haar betekenis niet achterhalen; of zij is mij een puzzle, die de moeite niet loont er een oplossing voor te zoeken. Herman Teirlinck vroeg, of men dan alle poëzie moet ‘begrijpen’. Ik meen van wel, al moet ze mij nog anders raken dan een verhaal of een gedachte. Het is niet de duistere, gedrongen, moeilijk te doorgronden poëzie, die mij al meer en meer een physieke afkeer inboezemt; integendeel. Het is de poëzie die geen zin heeft, de al te gemakkelijke aaneenkoppeling van woorden zonder ander innerlijk verband dan wat de dichter er mee bedoeld maar niet uitgedrukt heeft.

Ik zie twee redenen waarom een dichter zulke ‘moderne’ poëzie aan onze aandacht onderwerpt. Een eerste reden kan zijn, dat hij ons niets méér heeft te bieden dan nonsens. Men zal aannemen, dat er onder de ‘moderne’ dichters, evenals onder de klassieke, vele bewuste of onbewuste bedriegers zijn. Ik zal daarbij alleen maar zeggen, dat deze ‘moderne’ poëzie beter geschikt is dan de klassieke om het bedrog te verbergen. Een tweede reden kan zijn, dat de goede, en zelfs de geniale, dichter het vertikt om zelf zijn gedicht te maken en het aan zijn bewonderaars overlaat er iets van terecht te brengen. Want er zijn, natuurlijk, goede dichters onder deze ‘moder-

[p. 1002]

nen’; zoals niemand betwijfelen zal dat Picasso een groot schilder is, maar ik veroorlof mij niettemin zijn elucubraties elucubraties te noemen. Om eerlijk te zijn, moet ik nog een derde mogelijke reden aanstippen, te weten, dat de ‘moderne’ dichter het ernstig meent met de vernieuwing van de poëzie, en dan wil ik onmiddellijk toegeven, dat er van die nieuwe stroming zonder twijfel enig bezit zal overblijven in de dichtkunst van de latere generaties, zoals men in de Vlaamse poëzie heeft gemerkt, dat een grote invloed van Paul van Ostayen is uitgegaan en is blijven voortleven, ook al heeft van Ostayen zelf geen groot dichtwerk nagelaten.

Ik schrijf dit alles bondig, zij het ook zo precies als ik het kan hier neer; maar het toevallige gesprek met Herman Teirlinck ging minder schools en veel radder. Welke zin, vroeg hij, heeft wel die terzine van Paul Valéry:

Ni vu ni connu,
Le temps d'un sein nu
Entre deux chemises!

Ik aanzie het niet als mijn taak de duistere poëzie van Paul Valéry te verdedigen; zijn helder proza raakt mij meer dan zijn verzen, en de poëzie van Ronsard, van Toulet, van Karel van de Woestijne is mij liever dan die van Valéry. Ik wil echter het debat niet ontwijken; dat Cohen, geloof ik, zijn ‘Cimetière Marin’ heeft geduid, en dat Alain zijn bundel ‘Charmes’ heeft ontleed, zou er mij reeds een waarborg voor zijn, dat het de moeite loont de poëzie van Valéry te doorgronden; maar al dadelijk wil ik van de aangehaalde terzine beweren, dat wij, zonder de minste ontleding, raden en vatten en voelen wat er mee kan bedoeld zijn: een vluchtige gedachte, een vluchtige aandoening, die ons beroert in een flits, maar ons sterk beroert, tot in de ingewanden beroert gelijk die onverwachte naakte borst bij de wisseling van hemd. Het is een strofe, die in elkaar zit, en niet ‘cousu de fil blanc’. Zij raakt ons lichamelijk en langs daar ook geestelijk. Zij beantwoordt zeker aan de norm, die Jose Ortega y Gasset stelt aan de stijl. ‘Stijl’, schrijft hij in een artikel dat ik in Elseviers Weekblad lees, ‘stijl, hetzij in de kunst of in het leven, heeft altijd iets met voluptuositeit te doen en is een gesublimeerde vorm van sexualiteit’. Dit mag misschien een al te apodictisch geformuleerde uitspraak zijn, zeker is, dat de korte strofe van Valéry ons treft door haar volupteit, en dat zij gesublimeerde volupteit meedeelt.

Daar ik, gelukkig, de verklaringen van Alain bij de bundel ‘Charmes’ niet heb gelezen, heb ik mij met aandacht en overgave aan de ontleding van het gehele gedicht ‘Le Sylphe’ gewaagd.

Het zal wel een drukfout zijn, dat in één van de edities van de N.R.F. ‘LA sylphe’ voorkomt. Met de titel zal wel niets anders bedoeld zijn dan ‘le sylphe’, de silf, de luchtgeest, al is mijn geest toch ook afgedwaald naar een vrouwelijke geest, naar de sylphide. Maar de betekenis bij Valéry is ongetwijfeld neutraal, noch vrouwelijk, noch mannelijk. Het onderwerp van het gedicht is werkelijk:

[p. 1003]

een plotselinge inspiratie, een flitsende inspiratie. En het gedicht is vlug en vinnig, het is haastig en kort als zulk een bevlieging van blijde opgewondenheid. Maar tevens heeft Valéry er zo veel mogelijke van de gedachten en gevoelens in gevat als men in zulk een flits bedenken en ondergaan kan.

Ni vu ni connu
Je suis le parfum
Vivant et défunt
Dans le vent venu!

‘Ni vu ni connu’, het is een gebruikelijke en bijna triviale uitdrukking om een verboden actie aan te duiden die men verbergen wil. Valéry heeft er echter de vervoerende poëtische klank van gehoord, en haar onmiddellijk afgewend van haar gebruikelijke, en dus verbruikte, op-gebruikte, platte betekenis, om haar een nieuwe inhoud te geven. Hij heeft ze ontbonden in haar maagdelijke woorden en deze tezelfdertijd weer samengesteld tot een uitroep van plotselinge verbazing en bewondering. ‘Ni vu ni connu’, het is geworden: iets vreemds aan onze wereld, iets van buiten onszelf. Deze buitenwereldse opwekking is gekomen op de wind (Dans le vent venu), maar zij is iets meer dan de blote streling van de wind. Zij is geladen met een inhoud, een parfum, zij blijft niet bovenaan de huid, zij dwingt tot bewustwording.

‘Vivant et défunt’: zoals parfum nog levend is, maar uit de dood van planten is gepuurd, zo ook deze aangewaaide aandoening, deze inspiratie; zij is van een andere wereld, maar toch van de mens; vreemd en toch aanwezig; buitentijds en toch voelbaar-actueel.

Ni vu ni connu
Hasard ou génie?

Moet men er een onaards genie om danken, of, als men niet aan luchtgeesten gelooft, eenvoudig het toeval?

A peine venu
La tâche est finie.

Nauwelijks is de inspiratie gekomen, nauwelijks heeft zij de dichter geraakt, of de taak van het genie (of van het toeval) is volbracht. Daar begint het werk van de arbeider; de minnaar moet er zijn liefde op opbouwen, de denker zijn gedachten, de dichter zijn gedicht.

En Valérry doet het. Na de twee kwatrijnen, die scherp de vleug van inspiratie hebben genoteerd, haar aanzwaaien en onmiddellijk vervluchtigen, bouwt hij zijn eerste terzine.

Ni lu ni compris?
Aux meilleurs esprits
Que d'erreurs promises!

[p. 1004]

Dit is geen gewaarwording meer. Het is niet meer de van buiten af gezonden aandoening. ‘Ni lu ni compris?’: het vraagteken leidt de menselijke rede in. De dichter treedt in gesprek met zichzelf, en, tegelijk, met de lezer van het gedicht.

Dat het gegeven teken, dat de op de wind aangedragen en dadelijk vervluchtigde parfum niet begrepen werd, dat de flits van inspiratie slechts vaag de geest en de zintuigen heeft geraakt, dat men de vreemde boodschap niet heeft kunnen lezen, wat geeft het? Meer schenken de goden en muzen niet. Ik zal u zeggen waarom gij er u niet om storen moet, gij, dichter, als gij uw gedicht moet opbouwen op een reeds vervluchtigde inspiratie, of gij, lezer, als gij de zin van een gedicht dat u getroffen heeft niet begrijpt:

Aux meilleurs esprits
Que d'erreurs promises!

Want het zijn de simpelen en dwazen, die onverschillig voorbijgaan aan wat zij menen niet te kunnen begrijpen, of die dadelijk menen begrepen te hebben. De beste geesten, integendeel, zoeken de boodschap te doorgronden, zoeken het geheim, zoeken de veelvuldige zin, en soms langs dwaalwegen. ‘Mes vers ont le sens qu'on leur prête’, heeft Valéry geschreven, en: ‘C'est une erreur contraire à la nature de la poésie, et qui lui serait mortelle, que de prétendre qu'à tout poème correspond un sens véritable, unique et conforme ou identique à quelque pensée de l'auteur.’ Dat is slechts gedeeltelijk waar. Zeker haalt men uit een volmaakt gedicht meer dan wat de dichter er bewust in gezegd heeft, zoals men er nooit alles zal uit halen wat hij er in te leggen bedoeld heeft. Maar het is toch de dichter, ik herhaal het, die zijn gedicht moet maken, zo niet kan men elke stameling als een gedicht voorstellen. Er moet stof tot zoeken zijn, opdat wij zouden beloond kunnen worden voor het zoeken. De beste geesten zullen het verst zoeken, maar slechts de beste gedichten beloven kostbare vergissingen.

Zoekende zal men zich vergissen (erreurs), maar de vergissingen zelf zullen tot nieuwe vondsten leiden (promises).

Ni vu ni connu,
Le temps d'un sein nu
Entre deux chemises!

Dit laatste tarcet laat weer de Valéryaanse bespiegeling van het eerste achterwege en sluit aan bij de zuivere zintuigelijke aandoening van de kwatrijnen. Maar tevens verhevigt het deze aandoening door een sensueel en voluptueus beeld, dat ons op de vaste aarde terugbrengt. Het zijn niet de diepste verzen van dit gedicht, maar zij ankeren zich het diepst in ons geheugen. Zoals dikwijls gebeurt met versregels die voor de eeuwigheid geslagen zijn, vormen zij een gezang op zichzelf, dat men ook nog buiten het gedichtsverband te zingen loopt.

R.H.