Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 888]

De vrijheid in extremis gered?

Ik las de roman Ik heb altijd gelijk en veel van wat rond en om het geval W.F. Hermans werd geschreven. Ik geef mijn eigen mening om tot klaarheid te komen in een hiërarchie van waarden.

In het allereerste deel van het boek staat te lezen:

‘De katholieken! Dat is het meest schunnige, belazerde, onderkruiperige, besodemieterde deel van ons volk! Maar dié naaien er op los! Die planten zich voort! Als konijnen, ratten, vlooien, luizen. Die emigreren niet! Die blijven wel zitten in Brabant en Limburg met puisten op hun wangen en rotte kiezen van het ouwels vreten!’

Wie weet dat ouwels heilige hosties zijn, begrijpt dat die trivialiteit en blasphemie elke katholiek ontstemt. Het verwondert mij niet dat impulsieve verontwaardiging een deel der pers doet vragen of het gerecht daar geen graten in vindt. Nederland heeft in 1934. vertrekkende van het standpunt dat de Joden moesten beschermd worden, een wet goedgekeurd, naar luid waarvan opzettelijk en in het openbaar beledigen van een volksgroep strafbaar is.

De vrijheid is geen volstrekt begrip. Zij heeft haar natuurlijke grenzen, onder meer maatgevoel en tact, benevens de beperkingen die de democratie oplegt als burgers onverdraagzaam zijn of redenen menen te hebben om uit de band te springen. Nergens is bepaald dat de kunstenaars buiten de wet staan. De Jood, die gekwetst wordt omdat een romanpersonage SS-er verklaard zou hebben: ‘Er zijn nog geen Joden genoeg vermoord!’, zou niet noodzakelijk moeten juichen: ‘Die SS-er is toch fijn geschilderd’. Volgens de Nederlandse rechtsbegrippen zou hij mogen vragen, met de klem der verbolgenheid waarvoor veel verdedigers van W.F. Hermans tot hun eer niet ongevoelig zouden blijven, of dat louter artistieke creatie is en of het algemeen opzet van de roman niet beledigend moet worden geacht.

Als W.F. Hermans was veroordeeld, en hij wordt het niet, zou in een goed bepaald geval een Nederlandse wet toegepast zijn geweest. Zou de vrijheid van de kunstenaar daaronder geleden hebben? De absolute, die niet bestaat, zeker. De ware vrijheid, die overal grenzen heeft, geenszins. Er worden geregeld persprocessen gevoerd, in de vrije landen. Terecht of ten onrechte, volgens de scherpzinnigheid van de man met de interpretatieve bevoegdheid, worden vrije journalisten en dagbladen veroordeeld. Daaruit vloeit niet voort, dat de persvrijheid bedreigd is of slechts als een heksenwerk te beoefenen.

In elk exces schuilt een dwaasheid, zo niet een leugen, Louis-Paul Boon vond geen woorden genoeg om het geval te forceren, alsof het zoiets was als achter het IJzeren Gordijn. Hij gewaagde van moord op de vrijheid. De strafzaak was nog aanhangig, toen de roman vrij op de markt circuleerde. De ironie der feiten is subtieler dan Boontje.

Verder lezende in Ik heb altijd gelijk, kwam ik tot de conclusie dat de impulsiviteit van elke verontwaardiging verdiende ingebonden te worden. Ik las zelfdefinities van de hoofdpersonage, waarin een

[p. 889]

stomvervelende, eigenwijze en nietsnuttige kankeraar te erkennen valt. Moeder, vader, ouderlijk huis, zuster, er valt niets te verzinnen waarover hij niet kankert. Over zich zelf en zijn zuster:

‘Wat waren wij precies? Ja, wat? Ongelukkige misbaksels, alletwee. Wangeboorten, de een zo goed als de ander! Zij deugde nergens voor, al werd zij hemelhoog geprezen. Ze zei geen woord terug, maar zij heeft het nooit geloofd. Zij wist dat zij nooit ergens voor zou deugen. Net zo min als ik. Bijna dertig jaar en ik deug nergens voor.’

Zo in het begin. Zo tegen het eind:

‘Ik ben niet bijzonder genoeg geweest, ik ben een prul, nee, geen prul, sommige generaals en ministers zijn groter prullen dan ik, maar ik ben voor mijn omstandigheden te prullig.’

De kwaliteit van dat gekanker blijkt ten overvloede uit dat ‘nee, geen prul, sommige generaals en ministers zijn groter prullen dan ik’. Zij blijkt op elke bladzijde: ‘Er zijn mensen die niet konden lezen of schrijven, millionnair geworden of directeur van een bank. Maar ik heb recht op een diploma, ik heb Homerus gelezen in het Grieks...’ Er zijn in de wereld toch schromelijke onrechtvaardigheden: bankiers die niet kunnen lezen of schrijven. En daarnaast fijne lettrés. Zie maar. Urine is een van zijn geliefkoosde attributen. Hij bevindt zich op een schip, bij de machinekamer. Gemorste urine verdampt er tot een stank, die bijna doet overgeven. Dat is lekker in de toon. Maar:

‘Hij spande de spieren van zijn kaken. Ik, als in een grote moeder. verborgen in dit schip. Het is even smerig als een moeder van binnen moet zijn. Hoe zou het anders kunnen? Organismen ontkiemen alleen in de modder; er is maar één letter verschil.
Hij dacht aan de buik van zijn moeder waar hij negenentwintig jaar geleden in opgesloten gezeten had (...) Uur in, uur uit heb ik het gebons van haar machinekamer gehoord, het circuleren van vloeistoffen door haar buizenstelsel.’

Iemand die tegen de biologische wetten in bewust in de moederschoot al dat onsmakelijks heeft moeten verduren, was uiteraard gemerkt om kankeraar te worden. Er hebben zich aan hem trouwens nog andere koddige dingen voltrokken, - ik zweer, dat ik ze niet heb uitgevonden:

‘Toen hij op de kade stond, stootte verdriet uit zijn binnenste omhoog en ontplooide zich in zijn hoofd als een zwarte paraplu.’

Dit beeld is van Hermans.

De scherpzinnigheid van de kankeraar laat hem nimmer in de steek. Naast hem zijn de kameraden-soldaten, die argeloos aan wal gaan, onnozelen die het slecht bestel der harten niet doorzien en hoe de schellen van hun ogen te doen vallen?

‘Daar begrijpen jullie geen bal van. Op jullie staan ze in dikke rijen te wachten. Je meid... die is ondertussen met d'r baas naar bed

[p. 890]

geweest! Je vrouw moet een kind krijgen! Of ze is met al d'r meubelen van d'r étage gedonderd! Weten jullie het? Maar ze staan te wachten! Godverdomme!’
‘...He Croese, klootzak, jij gaat van avond die meid van je aflikken. Ik zie het aan je smoel! Overmorgen lik je die baas van jou! De haren van z'n reet! Om toch maar asjeblieft die auto van hem te mogen rijden!’

De Rooms-Katholieken ‘naaien’ al maar door om de meerderheid in Nederland te veroveren, de Gereformeerden moesten niet bij het gewone kiezerscorps geteld worden, de socialisten desorganiseren alleen het land, brengen sociale verbeteringen aan, waarmee hun doodsvijanden hun kroost opkweken... Jonge lieden kunnen door de durf en de vulgariteit, door het letterlijk alles omvattend gekanker geïmponeerd worden, zolang ze niets van corp-de-garde-lef hebben vernomen. Gauw wordt het echter duidelijk. Waar iedereen bevuild wordt, moet niemand zich erg beledigd achten. De ‘fluim’ van vóór Indonesië en na Indonesië is niet typisch voor een generatie. In zijn mond heeft een belediging slechts waarlijk zin voor hem. En dat alles hem misgaat, staatkundig en sentimenteel, ligt voor de hand. Hoe zich tegenover dat gekankerboek te verhouden? Van een misanthroop maakte Molière een type, dat een kunstwerk is. Dit boek is wat men in Nederland een dunne bestelling noemt. Veel geluk voor wie er anders over oordeelt. De tragedie van een tijd, van een gehele generatie? Was het maar waar. Daarvoor had ze moeten doorleefd worden doorheen een ander temperament dan dat van een ‘misbaksel’, een ‘wangeboorte’, een ‘prul’.

De impulsieve verontwaardiging, die sluimerende rechters wekte, had op grond van de onbeduidende waarde van het geschrift beter kunnen achterwege blijven. Niet omdat de kunstenaar in alle omstandigheden taboe is. Er zijn tal van gevallen waarin hij het niet zou wagen op absolute vrijheid recht te laten gelden. De schrijver heeft de menselijke passie en turpitudes tot object. Bij de bestaande wetten laat men hem dan ook een zo ruime marge, dat elke rechter wijselijk allereerst naar redenen zoekt om de ogen niet helemaal open te doen. Elk kunstwerk is een ‘cas d'espèce’, met soms grove gewichten, die uiterst goed naweegbaar zouden zijn, andere malen met moeilijk te vatten imponderabilia. Neem de pornographie, die, zoals iedereen weet, niet tot de getolereerde artistieke vrijheden behoort. Er bestaan waarschuwingen in de wet. In de practijk komen uiterst zelden beteugelingen voor. Alle aanklachten worden te gemakkelijk in een soort reconventionele beschuldiging omgezet: dat de rechter een beotiër zou zijn, die de vrijheid van de schrijver vermoorden wil. Daarbij komt nog, dat het voor een rechter vervelend is een vonnis te moeten wijzen tegen Baudelaire, tegen de Decamerone, tegen Choderlos de la Clos en zeker tegen klein grut. Ofwel is het artistiek welslagen zo groot, dat op de duur de morele bezwaren potsierlijk gaan lijken, zowat als het gevaar, van bijkomstig belang, vergeleken

[p. 891]

bij de pracht van wilde dieren; ofwel is het kunstgehalte zo klein, dat hij er tegen opziet aan een mispelaar te gaan schudden, opzienbarend, terwijl hij weet, dat de vruchten vroeg genoeg wegrotten. Een rechter, buiten de dictaturen, heeft zelden of nooit iets tegen een boek vermocht. Dat alles hadden de impulsieven moeten bedenken.

Maar a propos, ten overstaan der transes waarin sommigen zich bevinden om het eeuwig principe der vrijheid van de schrijver in het absolute te handhaven, is het toch wel verstaan dat al het boze in de mond van een romanpersonage volkomen dient onderscheiden te worden van zijn schepper, uitsluitend dient gelezen te worden in functie van de romancreatie? In casu wil ik graag geloven dat er tussen de vulgariteit van Ik heb altijd gelijk en de schrijver slechts betrekkelijke relaties bestaan.

Mijn waarheid is deze: Dostojewski is Raskolnikoff niet, anders gezegd, de mogelijkheid bestaat, dat de kunstcreatuur inderdaad naar een zuivere kunstratio spreekt; maar Charles De Coster's papenhaat en vrijheidsliefde breken zo zeer door elk gezegde van zijn personages door, dat men hem als een kleine estheet zou moeten beschouwen als hij niet dapper genoeg was geweest om zich met zijn romancreaturen één te noemen. Het ware te piquant aan W.F. Hermans te vragen zich uit hetzelfde gebeente van zijn kankeraar te verklaren. Het heeft mij echter zeer geamuseerd, dat hij slim genoeg is geweest om zich streng op de artistieke vluchtheuvel terug te trekken. En evenzeer vond ik het vrolijk, dat de rechter de meest voordelige thesis voor de verdachte aannam. Het is soms spiritueel in het eigen en algemeen belang het spel van de onnozele te spelen.

Ik zie er dan ook van af uit te kiezen of bepaalde romanpersonages voorbeelden van triviale, triestige protaplasma's zijn en hun auteurs miskende voorbeelden van durf en moed. Over de vrijheid der schrijvers in Nederland, en bij terugslag in België en de Westerse democratieën, ben ik niet bezorgd. Ik protesteer prompt mede, als uit bekrompen klerikalisme een litteraire prijs aan Marnix Gijsen wordt onthouden. De vrijheid is altijd met accidenten beoefend geweest. Meestal is het niet erg.

Voor mijn gevoel is er iets anders zorgwekkend. Die schaduw van een bedreiging boven een schrijvershoofd verwekt zoveel herrie. De kankeraars-mentaliteit, waarin er zoveel goede kracht van het Westen te bederven staat, is zelfs in haar lamentabele vormen sacrosint. Bij sommigen, die uit pure overtuiging menen, dat de vrijheid niet door het misbruik ervan bedreigd wordt. Maar kennelijk ook bij anderen, die met welgevallen wat kauwgom voor hun antiklerikalisme in de urine oprapen. Na het vrij onbeduidend geval Hermans kunnen de schrijvers zich beter, buiten de tribunalen, bezinnen over waarachtige waarden. Ik schik er mij goed in, dat sommigen mij ruimte van geest zullen verwijten of het verlangen de vrijheid te knevelen.

M.R.