Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

De littera van de litteratuur

Onlangs werd het jaarfeest gevierd van de Noordnederlandse meestertypograaf Van Krimpen, die door zijn scheppingen de Hollandse drukkunst tot zo hoge en zuivere stijl heeft opgedreven.

Naar aanleiding daarvan bundelde ik enkele esthetische en technische waarheden over de letter saam, gezant uit zovele lessen van Alain, de Franse kunsttheoreticus. En omdat deze tekst een kurieus protest uitlokte van niemand minder dan Gerard Walschap, wil ik hem in zijn integrale vorm mededelen. Ziehier:

‘Alain, mijn meester onlangs ter ziele gevaren, placht te leren dat, van de drie voornaamste woordkunsten, het proza de jongstgeboren is. De poëzie, kunst van het gezongen woord, is haast zo oud als de stem. En de welsprekendheid, kunst van het betogend woord, is zo oud als de rede. Maar het proza, kunst van het geschreven woord, is niet ouder dan de letter. De phonetische begrensdheid van de letter brengt mede dat hun aantal betrekkelijk gering is. Bovendien hebben zij op zich zelf geen betekenis. En zij verschillen ondereen niet het minst van waarde. Hun functie is er uitsluitend een van componenten. Uit hun talloze mogelijkheden van samenstelling ontstaan de woorden, die zelf, door hun gehoorzame ordening, vorm geven aan de volzin. Hoe ook het wezen van de woorden zij, de componenten ervan blijven ongewijzigd. De letters zijn elementaire eenheden, zelfstandig ongeveer als de atomen. Deze geboden eenderlijkheid komt volkomen aan het licht in de typographie, die de letters in hun identiteit van streng geijkte tekens handhaaft. De typographie is daarom zoveel betrouwbaarder dan het handschrift, dat de gemoedsbewegingen van de schrijver verraadt en een gave

[p. 652]

tekst met gevaarlijke droesems belast. Het is verkeerd te denken dat een schoon stuk proza in het oorspronkelijk manuscript schoner voorkomt dan gedrukt. De reinste deugd van een proza openbaart zich in de abstrakte zuiverheid van de druk, buiten het bereik van de pathetische schrijvershand. Het is ten slotte een wet van het proza dat de statische eenzelvigheid van de aangewende letters ongerept moet blijven. Het ware vanwege de schrijver op zijn minst een dwaling, voor de lezing van zijn proza, dan eens kleinere, dan weer grotere letters op te eisen, dan eens met zwart, dan weer met kleur gedrukt. En het is wijders tenemaal af te raden dat typografische ornamenten al te vrijlijk zouden afwijken van de in voege zijnde tradities, om zich volkomen onbesuisd met de inhoud van de tekst bezig te houden. De letter is uiteraard onpersoonlijk, derhalve is zij onveranderlijk. Elk initiatief, buiten haar compositorische opdracht om, is haar totaal verboden. Het is de zware taak van een lettertekenaar het uitzicht ervan in allerstrengste overeenkomst te brengen met de harde tucht van haar functie. Want zij kan anders nooit doelmatig in dienst staan van een proza, dat de waardigheid van Kunst verdient.’

Op deze beweringen reageerde Gerard Walschap met verrassende cordaatheid, Als volgt:

H.T.