Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 647]

Zoek de mens
Requiem aeternam...

Alberdingh Thym's begaafde zoon, de schrijver Lodewijk van Deyssel, die thans in het getaande goud van zijn lauweren gestorven is, was eens de felste onder de litteraire bent, die in de jaren tachtig was opgestaan om de oude burgerlijke rhetoriek uit te roeien.

De beweging, die wel door menig afgezonderd symptoom was aangekondigd (en niet onaanzienlijke namen als van Marcellus Emants, Jacques Perk, Helene Swarth en Couperus zijn daarbij betrokken), - de beweging brak los op een moment van uiterste spanning in de crisis van de tijdgeest, toen Kloos er in slaagde de jonge opstandelingen een baan te wijzen, een tolk te geven, een tijdschrift dat hen als een gebalde vuist samensloeg: De Nieuwe Gids, antinoom van de Oude.

Wanneer zij te velde zijn getrokken, waren zij, in hun jeugd en geestdrift, in hun schoonheidsroes, in hun vrijheidskoorts, waarlijk niet uit elkander te herkennen... Zij dagen op zonder aangezicht. Men ziet aan hen alleen het naar voren geheven strijdrondas, de flikkering van het door een eender ideaal bezielde wapen - Willem Kloos, Frederik van Eeden, Albert Verwey, Herman Gorter, Lodewijk van Deyssel, zij hebben zich van hun eigenheid ontdaan, in de schaduw van de wapperende oorlogsvaan, zij hebben met een gevoel van zelfverloochening, dat hen roekeloos, ja onrechtvaardig maakte, de harde tucht aanvaard van het leger, dat nu was uitgerukt, en alle twijfels weerde, en alle verschillen uitwiste, en de zege wilde bevechten, ten koste van alles.

De verbondenheid van al deze bezeten krijgers was uit hun haat ontstaan tegen de geijkte conventies, de dorre dichtertaal, de verstorven beeldingen, het deftig schijngeloof, de welsprekende zelfvoldaanheid, het ganse leugenachtig bourgeois-apparaat.

[p. 648]

Geen was, in die verdelginsstrijd, zo heldhaftig, en zo meedogenloos als Lodewijk van Deyssel. Er moesten koppen vallen. Hij heeft voor het meeste deel daarvoor gezorgd, met een geweld dat hem tot schelden dreef, maar dat aan zijn woorden heerlijke weerlichten en vlammen heeft ontstoken.

Vandaag, en wanneer men dat alles nuchter en in de koude perspectief van de jaren overschouwt, ontweert men moeilijk de indruk, dat de vijand inderdaad niet zo herhaaldelijk moest worden doodgeslagen. Men heeft aan zijn slachting een overvloed van krachten verspild, die door de ogenschijnlijke weerbaarheid van het slachtoffer niet werd gewettigd. Het was al héél vroeg stil op het slagveld geworden...

In deze stilte dan gebeurde het, dat elke soldaat van zijn zegeroes bekwam en zich ging bezinnen. En toen bleek spoedig dat de eenheid, in de verdelging gebundeld, niet langer eenheid kon blijven bij de opbouw. De gelederen, voor de nieuwe taak geplaatst, vielen uiteen. En in dienst van de schoonheid, die zij met zo gloeiende passie, op het voorgeslacht hadden bevochten, wisten zij zich niet langer meer aan elkaar te schouderen. Aan de behaalde vrijheid om hun eigen souverein wezen te zijn, ontleenden zij nu het recht om elk voor zichzelf, een gesloten eenzelvigheid te worden, een individuele wereld, verschoond van wederzijds huldebetoon en solidariteit. En zij zouden nu, ieder voor eigen verantwoording en eigen baat, de karakteristieke leus belijden, die Willem Kloos op het front van de Nieuwe Tempel had gegrifd - te weten dat ‘Kunst de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie moet zijn.’ Hiermede werd in de Nederlandse litteratuur een impressionnisme ingeluid, dat zich aanvankelijk niet zonder moeite aanpassen kon bij de Europese litteraire stromingen. Het was Lodewijk van Deyssel die deze noodzakelijke aanpassing het helderst heeft ingezien. In ons geheugen, vans ons, die hem op de voet van de dagen zijn gevolgd, dreunen de hoge woorden nog na die hij aldoor in die richting slaakte. ‘Wij moeten thans Holland hoog op stoten midden in het hart der volken, riep hij. Na Indië, na China, na Egypte, na Griekenland, na Rome eindelijk, na al de grote godsgezichten onzer Germaanse beschaving, na Dante en Milton, na de grote knielers voor onbewuste godheid, na de vergoders der Idee en der Wereldziel, na Goethe, na Shelley, na Hugo, - komen wij, de getuigen van het leven, de zieners van de realiteit, de begeesterden van het feit, de geëxtazieerden van de gewaarwording... Hoort gij de klokken niet luiden door de nacht van het einde der eeuw? De stoutste dromers van alle eeuwen gaan door de nacht!’

Het is dat trotse woord van Van Deyssel, het woord, zo geladen van inhoud, zo doorzinderd met geestelijk licht, zo gloeiend van passie, zo daverend van toon, het is, onder alle woorden van de Tachtigers, dàt bezielde woord, dat de Van Nu en Straksers op een avond van onderlinge vervreemding hebben vernomen. Hun hart is hen

[p. 649]

naar het strot geslagen en een bliksem heeft de baan in lichte laaie gezet. Want het zijn ook zeer uiteenlopende individuen geweest - Van Langendonck, Vermeylen, Hegenscheidt, Streuvels, van de Woestijne, Toussaint en de andere, het zijn, van wege hun krachtige zelfstandigheid, aparte onafhankelijkheden geweest, en men weet nooit welke spoken iemand's afgetrokken eenzaamheid kunnen bewonen. Maar Van Deyssel is, van alle stemmen die in de tijd zijn opgestaan ten Noorden, de schrijnendste, de menselijkste, de echtste. En ook waar zij, in een uiterste kreet, het recht en de rede en de maat beschaamde, hebben wij in haar, omdat zij de waarheid was, kunnen geloven. Het zou voortaan bij iemand als Vermeylen voor de hand liggen de Vlaamse goedendags in de brandstapel te gooien, en uit te roepen: ‘Wij willen Vlamingen zijn om Europeërs te worden’.

Een dergelijke gedachtengang beweegt de ouderen onder ons, op dit uur, nu Lodewijk van Deyssel, Alberdingh Thym's begaafde zoon, ter aarde wordt besteld. Zijn stap die zo helmend klonk op de Nederlandse wallen, is uitgestorven. Hij was de meest verguisde door zijn tegenstanders, de meest verachte door de geniepige burgerij, maar door alle jongeren, die op de boeg rezen van het Nederlandse Woord, is hij om de hartstocht van zijn geest en de dapperheid van zijn bloed, ja, om zijn lyrische bravour, die naar de starren dong, de meest beminde en de diepst vereerde geweest.

Hij vare nu mede op in de stoet der stoutste dromers van alle eeuwen, zoals die varen door de nacht, - en zullen bijven varen.

H.T.