Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 535]

Zoek de mens
De les van Rodin

Stefan Zweig vertelt ergens dat hij eens een les in artistieke overgave aan het werk gekregen heeft van de oude Rodin.

Hij was nog een debutant in litteris toen hij door Verhaeren meegenomen werd naar de woning van de beeldhouwer. Er waren daar vele oudere kunstenaars en Zweig durfde niet veel zeggen. Bij het afscheid echter stelde Rodin hem spontaan voor de volgende dag naar zijn atelier te komen te Meudon. Daar stond een maaltijd klaar voor de meester en de bewonderaar. Na het eten werd het werk bezichtigd.

Rodin ontdeed een pas geboetseerde vrouwenbuste van de natte doeken, zei dat het werk af was, bekeek het op afstand, zag dat de linkerschouder niet week genoeg golfde, werkte er een vol uur aan en stond toen plots stom-verbaasd dat Stefan Zweig bij hem was. ‘Pardon, Monsieur, je vous avais complètement oublié’.

Het kan natuurlijk oprecht zijn geweest, Zweig was er bij en ik niet, maar dan is het toch sterk, zelfs voor mij die van kindsbeen af onvoorstelbaar verstrooid was en slechts door het sacrament des huwelijks er in geslaagd ben mijn gebrek te overwinnen. Vergeten dat iemand bij u is overkomt iedereen, maar vergeten dat iemand op uw vingers kijkt, terwijl ge werkt, dat is zeker kras.

Juist door de kinderlijke bewondering waarmee Zweig het vertelt zie ik het opeens totaal anders. Een oude meester, op de lange duur onbewust slachtoffer geworden van zijn bewonderaars, speelt uit behoefte aan adulatie een kinderlijke comedie voor een jonge naïeve Duitser, van wie men hem de avond tevoren heeft gezegd dat hij iemand zal worden.

Uit waardering voor Zweig heeft hij het niet gedaan. Wij weten dat hij weinig of geen achting heeft betoond voor zijn secretaris Rainer Maria Rilke, van wie hem gezegd was dat hij een groot duits

[p. 536]

dichter was. ‘Oui, il paraît quil a du talent’, zei hij gewoonlijk zeer nonchalant. Dus hij had voor jonge artisten helemaal niet de instinctieve vertederde genegenheid van sommige oudere kunstenaars die denken aan wat die kinderen te wachten staat. Hij heeft zelfs zijn zoon, die manifest talent had, positief verboden en stelselmatig belet te leren tekenen en boetseren.

Tu quoque, Brute?

Ik stel Rodin die vraag van Caesar met ware spanning omdat ik hem heel mijn leven onverdeeld en vurig heb bewonderd als de ideale kunstenaar, de man die debuteert als vakman en door zich als zodanig te volmaken in staat wordt zich als kunstenaar zuiver menselijk uit te spreken, zich van de grote overgang zo weinig bewust wordend dat hij zich altijd als vakman blijft beschouwen, een der besten in het vak. Dus een herhaling van de geschiedenis van Shakespeare en Johan Sebastiaan Bach, naar mijn innige overtuiging die van al de zeer groten.

(Daarom stel ik mij een Academie van Schone Kunsten voor als een vakschool waar men verplicht is jaren lang allerlei toegepaste kunsten te leren, zoals toekomstige dokters, advokaten, ingenieurs allerlei Grieks, Latijn, geschiedenis en aardrijkskunde moeten innemen die bij hun beroep minder passen dan kunsthandwerk bij een scheppend kunstenaar. En de eigenlijke kunstenaars zouden die worden die tien jaar lang door al hun examens komen. Zij zouden dan nog twee tot vier jaar geheel vrij en ruim gesubsidieerd in het Hoger Instituut mogen werken.)

Wie zich alleen maar kunstenaar voelt, of zelfs alleen maar vooral kunstenaar, wie één ogenblik poseert, eenmaal in zijn leven laat merken dat het er voor hem niet uitsluitend om gaat iets menselijks uit te drukken met de moeite en inspanning van de vakman, die vliegt in de kunstklas veel banken achteruit.

Mijn criterium sluit geen hoge trots uit, geen zelfbewustheid, het behelst die zelfs expliciet. Maar het sluit radicaal uit elke ijdelheid, elke pose, elke komedie, elke artistiekerigheid, met één woord elke onoprechtheid.

Toevallig heeft niemand dat juister gezegd dan Rodin zelf, wiens woorden ik hier in deze zelfde rubriek reeds heb aangehaald. ‘Est faux en art tout ce qui ment... enz.’

Ik pas dat criterium sinds jaren toe en heb er nog geen fout in gevonden. Uit gemaaktheid in het werk doet men omtrent de maker afleidingen die altijd uitkomen en leest men eindelijk dat Goethe alles bij elkaar ook een bluffer was, dan gaan de ogen open op wat men gevoeld heeft in vijf of tien van zijn regels. Die stem is lang zo echt niet, komt van lang zo diep niet als die van Shakespeare en Bach. Die man hoort zich dikwijls spreken. Hij legt even formidabele verklaringen af als William, maar met brio en William met de zucht van de zich bevrijdende ziel.

[p. 537]

Balzac en Michelangelo

De eerste argwaan voor Rodin heeft mij verleden jaar als een slag in het gezicht getroffen in het openluchtmuseum voor beeldhouwkunst in het Middelheimpark te Antwerpen.

Daar stonden de Balzac van Rodin met zijn voeten in het gras en de Michelangelo van Despiau gewoon met zijn voeten op de cementen vloer voor het publiek. Balzac was op geen tien meter te naderen, Michelangelo kon men op de tenen trappen. Welnu zelfs van op die eerbiedige afstand was Honoré een kleine dikke toneelspeler, die, zich bewust van zijn koddigheid, zich in een deken had gewikkeld om te goeder trouw zijn best te doen het publiek niet in een lach te laten schieten. Juist het klein tekortje aan ernst en drift, juist het klein beetje pose uit het relaas van de jonge Zweig.

En voor de Michelange au travail, het beeld dat men te dicht kon naderen, dat onverwacht naast u stond gelijk een bezoeker, deinsde men van ontzag. Ik ken geen zakelijker en aangrijpender voorstelling van het scheppend genie dan die lelijke oude kerel die niets ziet dan wat hij aan het maken is.

Verschaeve zag de buitengewone mens gelijk Rubens groter en schoner dan de gewone. Ik heb de geniale haren en het gewolkt voorhoofd van Beethoven als symbool nooit kunnen aanvaarden omdat mij telkens weer treft dat er ook iets zeer hideus is in de onverbiddelijke drang van de grote geest de normale mensengrens te overschrijden en eerst goed te beginnen waar het past op te houden. Alle hebben zij iets gevaarlijks, verontrustends, angst- en afschuwwekkends. De oude Michelangelo en de oude Tolstoi, heilige patriarchen, maar als men ze goed beziet ook vieze bosduivels, droegen het op hun gelaat.

Michelangelo zegde:

Sta niet te kloten voor een Zweigje. Men moet het werk zien en niets anders, er voor leven en sterven. Men moet het laten rusten gelijk de vakman, gereedschap neerleggen en gaan eten en slapen. En helder mens worden. Goed weten hoe zwaar en riskant de inspanning is, hoe relatief van waarde het werk in het heelal, hoe absoluut van waarde de zogezegd kleine kijk op het leven. Zo niet wordt men een domme blaas ofwel vroeg of laat door bruuske bewustwording voorgoed verlamd. Men moet zijn schamele staat zonder enige bewimpeling kunnen dragen alleen met de kracht dat men het werk persoonlijk kan verantwoorden. Men moet het elke dag trouw en ootmoedig heropnemen zonder complimenten. De vreugde van het maken, met de garantie dat men zich niet beliegt, zullen onvermoede dingen openbaren zoals onder het penseel van de schilder kleur-mirakelen ontstaan waaraan hij part noch deel heeft. De rest is literatuur.

G.W.