Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

Over de litteraire zelfmoord en andere dingen

Het verschijnsel van de litteraire zelfmoord van de eendagsvlinder t.t.z. het vrijwillig de vergetelheid ingaan na met één boek een al dan niet aanzienlijke roem geoogst te hebben, heeft ons steeds geïntrigeerd. Vooral wanneer het een uitgesproken belofte betreft. Want wij verwerpen de hypothese van de onmacht en menen derhalve dat bedoelde zelfmoord, zoals de meeste betreurenswaardige daden die de mens met voorliefde pleegt te begaan, door en grondige reden moet worden ingegeven.

Nu weten wij, door het napluizen van statistieken en het compileren van een indrukwekkende hoeveelheid lectuur, dat de reden, die tot een normale of banale zelfmoord leidt doorgaans ligt in de bodemloosheid van het leven: d.w.z. dat de dader doorgaans tot de slotsom gekomen is dat de redenen die hem, tot op het ogenblik van zijn onzalig besluit, tot verder leven aanzetten, vervallen zijn.

Alleen in de literatuur werden reeds tonnen papier met allerlei variaties op deze simpele en alleszins niet originele bedenking bedrukt. Martin Eden bijvoorbeeld, wiens leven in de eerste plaats één strijd om litteraire erkenning is, kan, in volle roem, met rustig gemoed van een zinloos leven afscheid nemen; en Lampo's Don Juan kan zich, met dezelfde weemoedige beslistheid de polsaders opensnijden. En dit zijn dan nog, zoals dat met de literatuur doorgaans gaat, de interessante, gepolitoerde en dus gecompliceerde gevallen. De simpele, banale en bijgevolg levensechte gevallen vindt men dagelijks in de gemengde berichten waardoor de kranten in twaalf lijnen een zelfmoord resumeren. De man, wiens geliefde vrouw stierf, de hals over kop verliefde die in de steek gelaten werd, de vrek die het bezoek van inbrekers kreeg, - de lijst kan, aan de hand van gelijk welke krantencollectie, tot in den treure worden uitgesponnen.

Ons rest dus nog, na te gaan welke factoren het leven van de jonge

[p. 95]

literator zin geven, om door eliminatie de oorzaken van deszelfs zelfmoord, of dus zijn eendagsvlinderschap, op te sporen.

Des literators levenszin

Wij durven dit hoofdstukje niet aanvangen zonder onze oudere collega's te bidden, zich niet beledigd te achten door wat volgen gaat. Wanneer iemand zich beschaamd dient te voelen, dan zijn wij het zelf, want wij zijn, bij het schrijven er van, te rade gegaan in onze eigen, nog zeer verse herinneringen aan onze litteraire dreumestijd. Dit doende hebben wij ons afgevraagd wat ons dreef toen wij ons de allereerste maal aan de muze vergrepen.

Wij zijn bereid, belangrijke concessies te doen aan de waardigheid van de artiest en derhalve aanvaarden wij geredelijk dat de volwassen schrijver, bij het baren van zijn werken, gedreven wordt door de edele bezetenheid die in langvergeten tijden ‘inspiratie’ werd genoemd en dat hij geleid wordt door een reeks even edele bezorgdheden, waarvan de voornaamste blijft, de mens beter te maken. Maar wij menen oprecht dat, in de dreumestijd, die inspiratie eerder een surrogaat-geurtje heeft, dat de eerste geschriften van de would-be auteur doorgaans door middel van de alomgeprezen assimil-methode op de wereld worden gebracht en dat de bijkomende bezorgdheden er bijzonder in bestaan het schroeiend verlangen af te reageren om zijn foto en zijn naam in de dagbladen gedrukt te zien, - een ziekte, welker virus niet alleen in litteraire kringen verwoestingen aanricht. Deze laatste drang typeert duidelijk de puber die, het is geweten, in de artiest veel langzamer sterft dan in de man die met al wat der verbeelding en der muze is geen uitstaans heeft.

Wanneer de puber dus zijn foto en zijn naam in de dagbladen heeft gezien, naar aanleiding van het verschijnen van zijn eerste werk, is aan zijn verdacht verlangen voldaan en wanneer hij daarna de lier aan de wilgen hangt moet dit gebaar van verzaken ons niet meer verwonderen dan dit van Martin Eden die een duik neemt in de oceaan. Voegen wij er ten slotte nog aan toe dat het gebaar van verzaken doorgaans vergemakkelijkt wordt door de niet altijd bemoedigende zinspelingen die de debuterende puber te slikken krijgt vanwege de nuchtere lui die zijn foto zagen en zich aan de critiek op zijn werk verlustigden.

Over mortel en metselwerk

Natuurlijk is deze conclusie vals... Zij heeft slechts betrekking op de dilettanten, die, zelfs als zij het bij hun eerste poging laten, daarom nog geen echte eendagsvlieg zijn, maar voor wie doorgaans geen critiek moorddadig genoeg kan zijn om hen tot zwijgen te dwingen, zoals H.L. in een vroeger zoekertje met de gewenste duidelijkheid heet aangetoond.

Bij de eendagsvlinder dient inderdaad een minimum van kwaliteit, waarachtigheid en ernst verondersteld - minimum dat wel is waar

[p. 96]

nog niet een meesterwerk garandeert, maar dat toch doorgaans de hoop op een degelijk product wettigt.

Om de koe bij de horens te vatten komen wij er voor uit, dat het in onze bedoeling ligt een dergelijk degelijk litterair product met een bouwconstructie te vergelijken. Nu weet elkeen dat een bouwconstructie verwezenlijkt wordt door: 1. arbeidskracht; 2. steen en 3. mortel, de eerste dienend om de laatste twee tot een harmonieus geheel samen te binden.

Om onze vergelijking in bijzonderheden uit te diepen beschouwen wij als stenen alle hoogtepunten in een prozawerk, d.i. de gedeelten door de schrijver neergepend in een toestand van inspiratieve hoogspanning en die doorgaans betrekking hebben op fragmenten van intense dramatische of ook soms, naar het geval zich voordoet, humoristische kracht. Dit kunnen dus, naar gelang van de betrokken schrijver, sierlijke gevelstenen zijn zoals bij Van Schendel of Teirlinck of Roelants, of ruw uitziende maar daarom niet minder degelijke handbakstenen zoals bij Walschap of Boon.

Wie veel en aandachtig leest heeft voor zichzelf reeds lang uitgemaakt dat de meesterwerken, die uit louter stenen bestaan, uiterst zeldzaam zijn. Er is altijd enigerlei mortel nodig om die stenen bij elkaar te houden. De Franse poëet, die wij reeds naar aanleiding van een lang geleden verschenen zoekertje aanhaalden, had dat ook reeds voor zichzelf uitgemaakt toen hij zegde dat, om een goede roman te schrijven, men nuchtere en banale zinnen moet kunnen neerpennen als: Il frappa à la porte et entra. Het beledigd gewaad dat wij toen aantrokken hebben wij reeds sedert lang afgelegd en wij zijn nu vatbaar voor de waarheid van het gezegde. Want die poëet - wij vergaten zijn naam en kunnen hem dus niet persoonlijk op de rug kloppen - toonde daardoor duidelijk de onmisbaarheid van de litteraire mortel aan. Hij klopte aan en ging naar binnen; in de oppervlakkige aanblik van deze banale en zelfs lachwekkende zin ligt de diepe afgrond die het proza van de dichtkunst scheidt. Eén dergelijke zin kan een voor de rest degelijk gedicht morsdood slaan. Maar het deert geen haar aan een roman. Integendeel. Veronderstellen wij bij voorbeeld dat achter die beruchte deur een van de andere personages wacht om tot een geweldig dramatische confrontatie over te gaan? Hoe nuttig wordt dit zinnetje dan niet?

Zeg nu niet, dat men dat zinnetje toch had kunnen weglaten. Natuurlijk had men dat kunnen weglaten. De aanwezigheid van dergelijke litteraire mortel bepaalt inderdaad, in omgekeerde orde, de meesterlijkheid van het werk, in tegenstelling met wat bij hoger vernoemde bouwconstructie geschiedt. Maar een eendagsvlinder is gewoonlijk nog zo ver niet aan de waarheid toe.

P.V.A.