Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 5

[p. 398]

Open brief aan Ilja Ehrenburg

Hooggeachte Ilja Ehrenburg,

De oproep van Stockholm, uw brief en de eerste lijst van ondertekenaars uit de letterkundige wereld kan ik zonder nadere verklaring onbeantwoord laten, alhoewel ik sedert vijf en twintig jaar actief pacifist ben, maar ik kan niet de gelegenheid laten voorbijgaan mij in een open brief te richten tot U.

Manifesten tegen de oorlog publiceren de geleerden en de kunstenaars periodisch sedert de eerste wereldoorlog. Haast niemand liet zich onbetuigd, de ganse wereld weet dat de vertegenwoordigers van wetenschap en kunst eensgezind tegen de oorlog zijn. Het heeft niets opgeleverd. Wie of wat ook de oorlog verwekt, de intellectuelen staan er met manifesten machteloos tegenover en maken zich belachelijk, indien zij er mee doorgaan.

Indien zij de oorzaken van die machteloosheid niet kenden en tegen de oorlog niets anders konden ondernemen, zouden zij blindweg kunnen voortdoen in de magere hoop dat het allicht beter zal zijn iets te doen dan niets, maar zij weten dat zij de oorlogmakers waarschijnlijk niet kennen en zeer zeker niet kunnen beïnvloeden, zij kennen de nieuwe bevin-

[p. 399]

dingen van het strijdend pacifisme en kunnen dus niet verantwoorden dat zij hun slinkend prestige verder ondermijnen met kinderachtige proclamaties.

Gij meent nog altijd dat de oorlog verwekt wordt door enige verantwoordelijken, wier plannen kunnen verijdeld worden door een openbare aanklacht en algemeen protest. De ervaring moet toch ook U hebben geleerd, dat dit handvol monsters, indien het bestaat, de massa met zulk verbluffend gemak zo geestdriftig doet ten oorlog trekken, dat het zich niet moet storen aan de manifesten van een handvol intellectuelen, die, wanneer het eenmaal oorlog is, hun talent en prestige gebruiken om de strijders aan te moedigen.

Meer dan wie ook hebt gij ondervonden dat de massa de vrede slechts zeer conditioneel wil en dat tallozen positief naar oorlog verlangen, bijvoorbeeld de boeren en al de anderen die er rijk bij worden, plus de talrijke gemobiliseerden uit de oorlogsadministratie die het in legerdienst beter hebben dan in het burgerlijk leven.

Dat de onnozele massa zich door enkele bedriegers blind naar de slachtbank laat leiden, is niet waar. Er zijn waarden waarvoor elk rechtschapen mens met overtuiging de wapens opneemt en die door de oorlog werkelijk worden bedreigd. Eén ogenblik van nadenken en oprechtheid moet U doen inzien, dat gij, zoals wij allen, tot de oorlog zoveel bijdraagt als gij kunt. De ene bestelt wapens, de andere maakt ze, een derde gebruikt ze en gij moedigt hem aan. Gij hebt niet het recht uw verantwoordelijkheid op de eersten of de tweeden te schuiven en dan nog alleen in het voor U vijandelijk kamp. Daar gij als schrijver en redenaar tot de oorlog bijdraagt al wat gij moet en kunt, kan daar slechts uit besloten worden dat gij als wapenbesteller, wapenmaker en wapengebruiker precies hetzelfde zoudt doen. Zelfs indien de enkele verantwoordelijken zouden bestaan, die het spel kunnen in gang en stop zetten naar hun believen, welk bewijs hebt gij dat zij hun besluit niet nemen te goeder trouw, ter verdediging van die waarden waarvoor ook volgens U met de wapens moet worden gestreden?

De oorlog die ons bedreigt is dus ons aller werk in een keten van gegradueerde verantwoordelijkheden, waarin de schakel van de eerste en enige schuld niet is te vinden.

[p. 400]

Indien echter de intellectuelen, ondanks de patente rede en de feiten, toch de zekerheid zouden hebben dat een handvol misdadigers bezig is de oorlog voor te bereiden en dat hun uitschakeling de vrede zal verzekeren, is het onverantwoordelijk deze aan te klagen zoals gij het doet, vaag en volgens een methode die haar ontoereikendheid heeft bewezen. Dat zij er dan alles op zetten, zo nodig gezamenlijk goed en leven, om ze man voor man aan te duiden, hun schuld te bewijzen en ze te doen straffen. Te Nuerenberg is hun misdaad met de dood beboet. Dus van twee dingen één: ofwel weten zij dat het onmogelijk is en waarom dan al hun misbaar, ofwel achten zij het mogelijk en waarom doen of ten minste proberen zij het niet.

Neen, Ilja Ehrenburg, uw vredesactie is zonder substantie. De argeloosheid waarmee de intellectuelen tussen de twee wereldoorlogen in haar pathos hebben geloofd, is door de feiten teniet gedaan. Zij kunnen niet aannemen dat gij niets zoudt geleerd hebben waar zelfs de blinden hebben gezien. Zij weren zich met smart tegen een pijnlijk vermoeden van onoprechtheid. Van politiekers verwachten zij niets anders, maar indien ook kunstenaars van wereldfaam met inzet van hun prestige, op de toon en met de middelen der kunst tot de wereld woorden zouden spreken waarin zij zelf niet ten volle, ja, heilig geloven, zou in hun ogen ook het zout der beschaving bedorven zijn.

De kunstenaar moet zijn ivoren toren zo nodig verlaten om de gemeenschap rechtstreeks te dienen. Deze gemeenschap is eerst en vooral zijn eigen volk. De waarden die hij dient, kunnen samenvallen met nationale politieke belangen, die in oorlogstijd rechtstreeks kunnen indruisen tegen die van vijandelijke naties, maar zij kunnen er ook boven staan en er mee strijden. Men mag niet de steen werpen naar al de kunstenaars die arbeiden in de gebieden waar de vrijheid van de geest niet wordt geëerbiedigd. Geen kneveling kan beletten dat zij kunstenaar geboren werden en dus scheppen moeten. Maar de wijze waarop tegenwoordig overal, onder voorwendsels van culturele propaganda en dergelijke, grote kunstenaars zich in dienst stellen van hun land, is onwaardig. Zij moeten de onafhankelijkheid en het gezag behouden om zich zoals Romain Rolland, zo nodig, tegen hun eigen volk te

[p. 401]

keren in de vervulling van hun ware taak, dienst der mensheid.

De actie van Stockholm tracht eerst en vooral de atoombom buiten de wet te stellen. Deze verschaft Amerika voorlopig en waarschijnlijk een militaire voorsprong op Rusland. Het pacifisme van Stockholm is dus aanvechtbaar. Immers, een belangrijk militair overwicht kan een volk wel tot agressie verleiden, maar het opgeven er van kan zijn vijand tot agressie doen besluiten. Onverdacht pacifisme ijvert voor wederzijdse beperkingen, onverdenkbaar pacifisme voor verstandhouding en samenwerking. Vermits Stockholm een eenzijdige toegeving van Amerika vraagt, is het op zijn minst ongepast dat gij U zo driest voor deze wagen spant. Laat dit over aan Steinbeck, Faulkner, Caldwell, Hemingway en tracht zelf met Gladkow, Solojow, Iwanof en Ostrowski uw eigen land bewijzen van vredesgezindheid te doen geven die Amerika het prijsgeven van de atoombom zullen vergemakkelijken.

De actie tegen de atoombom is daarbij ternauwernood humanitair. De atoombom kan de oorlog ook doen verdagen, hem verkorten en minder levens doen kosten. Waarom zo gepassionneerd menslievend pleiten om millioenen mannen, vrouwen en kinderen de lieflijke dood door kogels, bommen, vuur en verstikking onder puinen te doen sterven en niet de atoomdood, die misschien zachter is? Waarom al die ijver om de vrees voor de oorlog te verminderen, als die vrees hem misschien kan doen uitstellen? Waarom paniek voor een vreselijk wapen, als het minder vreselijk gifgas, na in de eerste wereldoorlog, precies zoals de atoombom in de tweede, zijn sporen te hebben verdiend, in de vorige oorlog niet werd gebruikt? Neen, Ilja Ehrenburg, de vervloeking van de atoombom discrediteert het snode Amerika dat ze vervaardigt tegen het brave Rusland. Zij sticht vijandschap en dat is militarisme in plaats van pacifisme.

De bom is doodgewoon een belangrijke mijlpaal in een uitbreiding van de bewapeningen, die het de Westeuropese staten nu reeds onmogelijk maakt onder elkaar te oorlogen en waarvan verdere gevolgen voor Rusland en Amerika onvermijdelijk en niet te overzien zijn. Deze uitbreiding is niet te stuiten, maar ook niet vol te houden. Zij moet eindi-

[p. 402]

gen met de vernietiging van de mens met of zonder zijn planeet, ofwel met de overwinning van het gezond verstand. Nog enige oude getrouwen van het vooroorlogs pacifisme dromen van een wereldregering die de krachten der vernietiging zou bedwingen, maar vermits tegen gewone nationale regeringen regelmatig burgeroorlogen uitbreken, waarom dan niet veel gemakkelijker tegen een wereldregering.

Wat kan de pacifist dan nog doen? Oprecht zijn. Waarheid zal redden. Laat uw ouderwets, nutteloos of militaristisch gestook, Ilja Ehrenburg. De oorlog is geen doorzichtig drama met ijselijke booswichten en engelachtige mensen, het is een opeenstapeling van tragedieën waarin niemand werkelijk schuldig, maar allen slachtoffer zijn, ook de profiteurs en de overwinnaars.

Duitsland en Frankrijk vochten om de voorrang en vervielen beide van hun rang. De Hohenzollerns verloren hun kroon, de Hitler-kliek haar leven en hun overwinnaars gaan zonder glorie de geschiedenis in. Clémenceau en Lloyd George om te Versailles de tijdbom van de tweede wereldoorlog te hebben gelegd, Roosevelt en Churchill om de kleine dictator Hitler vervangen te hebben door de grotere dictator Stalin. Nooit in de geschiedenis hebben zovelen aan zo weinigen zo weinig te danken gehad als aan hen. Engeland overwon tweemaal om het arbiterschap in Europa en de wereldheerschappij te bewaren en het verloor ze beide. De tsaren verloren hun kroon door de nederlaag, Stalin overwon om zich te bevinden tegenover een tienmaal machtiger tegenstander.

De voornaamste tragedie van de dreigende derde wereldoorlog is de wederzijdse rotsvaste waan dat ofwel de democratie ofwel de dictatuur van het proletariaat zal zegevieren. Deze inzet nu bestaat niet.

Daargelaten dat de oorlog onbeslist kan eindigen in een chaos, zal de inspanning van Amerika om Rusland te verslaan zoveel van elk Amerikaans burger vergen, dat de vrijheden, waarvoor hij vecht, grotendeels zullen te loor gaan, terwijl hij vecht en hoe meer hij vecht. Bij zijn overwinning zal weinig overblijven van datgene waarvoor hij in de oorlog is gegaan.

De ervaring van de Russen hebben de Hitlerianen vooraf-

[p. 403]

gebeeld. De vooroorlogse Westeuropese communisten, malcontente oproerstokers en stakers van beroep, zullen het eerst teleurgesteld worden door de werkelijkheid van wat zij uit de verte bewonderd hebben en de eerste afvalligen zijn. De haat die elke bezetter treft, de haat van de Russische randstaten, zal zich uitbreiden over gans West-Europa. Een schrikbewind zal noodzakelijk worden en daarin zal de communistische idee, waarover de democratie niet baas kon worden, door Russische zorgen worden uitgeroeid. De rest zal het Russisch leger doen. Verslagen zal de leiding de schuld op de politiekers schuiven en er tegen samenzweren, zegevierend zal zij de politiekers haar wil opleggen. De soldaten zulen de kapitalistische weelde en vrijheid zien en de eersten het geloof verliezen en ondermijnen dat zij met de wapens hebben verbreid.

Vijftig per honderd kansen op nederlaag met verwoesting van hun land, hun leven en hun politiek ideaal, vijftig per honderd kansen op zegepraal met ongeveer dezelfde verwoestingen en essentiële wijziging of corruptie van de politieke werkelijkheid waarvoor zij hebben gestreden, daarvoor willen millioenen sneuvelen.

In deze tragedie schuilt het klein en bitter treurspel van de intellectuelen. Zij kennen geen afweermiddel, afdoend werkend in beide kampen tegelijk. Zij moeten de mensheid bewust maken en kunnen haast niet spreken, daar zij practisch ingesloten zitten in de omheining van een enkel kamp en daar ondermijnen ten voordele van de tegenpartij.

Niets misstaat hun meer, Ilja Ehrenburg, dan uw partijdige pathos, niets past hun meer dan haperend zoeken naar een bevrijdend woord.

GERARD WALSCHAP.