Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 5

[p. 393]

De naaimachine

Onze familie was talrijk. Een ‘kroostrijk gezin’, in een groot huis. Daarom kwam bijna elke week een naaister aan huis, de doofstomme Cilia, afkorting van Cecilia. Het was een sympathieke vrouw, even rond de veertig, altijd keurig en netjes, eenvoudig maar bevallig gekleed. Lelijk was zij niet, en helemaal niet dwaas. Een stille, zonnige glimlach lag steeds op haar gelaat en in haar sprekende blauwe ogen. Zij was steeds vriendelijk tegen ons, kinderen, en tegen iedereen beleefd en ingetogen. Zij had veel beter manieren, ook aan tafel, dan wij, stoute kinderen, dat spreekt vanzelf.

Haar ‘ingetogenheid’ was natuurlijk ten dele gedwongen als gevolg van haar gebrek. Met moeder maakte zij zich verstaanbaar door gebarentaal. Mama kende namelijk het alphabet der doofstommen. Ik zelf helaas niet en begreep niets van die geheimzinnige hokuspokus. Wij bezaten ook een blinde kozijn, Florimond, die pianist was en zelfs componeerde. De blinde Florimond en de doofstomme Caecilia converseerden met elkander door vingerkneepjes in de hand. Zij waren beiden in mijn ogen buitengewoon minzaam en zeker intelligenter dan vele volwassenen zonder gebreken als de hunne.

Toch kon ik van Caecilia onmogelijk de oplossing van een geheim te weten komen, dat mij als zevenjarige knaap bezighield: het geheim der naaimachine. Hoe functionneerde eigenlijk dit snorrende, schokkende, daverende tuig met zijn geheimzinnige wieltjes en riemen? Ik stond nieuwsgierig te

[p. 394]

kijken nabij het venster, naast Caecilia. Ik zag het bobijntje met zijn wit garen afdraaien en de naald snel op en neer wippen. Ik had al opgemerkt dat het oog dezer naald zich niet in het andere uiteinde, doch zich in de spits zelve bevond. Dat leek trouwens vanzelfsprekend: spits en draad moesten beide, vlug en samen door het lijnwaad om te naaien. Maar daarin lag een andere moeilijkheid: immers, wanneer de naald met haar punt de stof doorprikte, moest zij natuurlijk door hetzelfde gaatje terug, anders zou zij de stof scheuren. Goed! Maar indien zij de draad door hetzelfde gaatje terugtrok, dan was het naaien onbegonnen werk, dan werd er weer niet genaaid! Naaien betekende: horizontale continuïteit. De snelle naald: vertikale discontinuïteit. Hoe waren beide te verenigen?

Caecilia kon dus niet spreken. Met gebaren kon ik niet om een verklaring vragen. Ik moest wachten tot moeder terugkwam en geduld genoeg had om de lastpost te bevredigen. Eerst eiste ik: langzaam naaien! Ik keek scherp toe, maar die verwenste naald verdween voortdurend met de punt achter een metalen vorkje. Ik verlangde, dat het weggenomen zou worden. ‘De hele naaimachine demonteren, dat ziet ge van hier!’ protesteerde moeder. ‘Maar daar is het precies, dat het gebeurt’, sputterde ik tegen, ‘daar ligt het geheim’. Ma glimlachte: ‘Ja, inderdaad; kijk eens onder het tafelblad’. Daar bevond zich een gesloten bakje. ‘Opendoen!’ commandeerde ik. ‘Neen, neen!’ verbood Mama, ‘nu heeft Caecilia te veel werk. Zodra zij weg is, zal ik 't je tonen’.

Ik vond het volstrekt ongepast en onrechtvaardig, dat mijn wetenschappelijke dorst zo lang moest wachten om gelest te worden en dat dit dwaze naaiwerk de voorrang kreeg. Eindelijk kwam hèt moment: het bakje werd geopend en daar zag ik de kleine spoeltjes en het scheepje dat, met een tweede draad, heen en weer schoof om de eerste draad op te vangen. Die ‘tweede draad’ vond ik een listige gemeenheid. Aan zo iets had ik natuurlijk niet gedacht. En dan nog onder de tafel, in dit bakje! Achterbaks, onderduims! Ik keek Mama en Caecilia aan, alsof zij tovenaressen waren. En ik liep weg zonder enig woord van dank. Ik voelde mij beetgenomen...

Niettemin was ik voldaan en dankbaar om de oplossing van 't geheim. Een opgelost geheim is geen geheim meer.

[p. 395]

‘In der waarheid bestaat er geen geheim’, verzekerde ik mijzelf stoutmoedig. ‘In alle moeilijkheden moet je er maar achter komen, achter de kneep! Je moet de eerste draad altijd door een tweede opvangen. De verbinding bij het naaien komt dan weliswaar niet rechtstreeks, maar zijdelings tot stand.’

Toch was het eigenlijk een ontgoocheling, die oplossing, zoals het meestal het geval is bij de oplossing van raadsels, waar hekserij bij betrokken schijnt. Wat ik in den grond had willen zien was: rechtstreeks naaien met een draad zonder hand! Maar enfin: de kunstgreep bleek wel vernuftig, al stak het snorren en schokken van de naaimachine mij geweldig tegen.

‘Het zou moeten gaan zónder hand, maar ook zonder gedaver en zonder al dat lawaai, stil en geleidelijk: dat zou de ware kunst zijn!’, meende ik al mijmerend.

Veel later, toen ik voor 't eerst voorbeelden zag van analytische meetkunde, van het assenstelsel der cartesiaanse coördinaten, schoot het mij plots door het hoofd: ‘Dat is de echte naaimachine! Die naait zonder gerucht, met een enkele draad, zonder hand, en met echte continuïteit.’

Weliswaar gold het hier iets heel anders. Men zou zelfs kunnen beweren dat het probleem, en het procédé van Descartes, precies het omgekeerde waren van de truc met de naaimachine. Bij het werktuig kwam het er op aan, een kneep te vinden om twee buiten elkaar liggende, stoffelijke draden door één naad te verbinden. De verwezenlijking kon enkel grof en precair zijn. In de analytische meetkunde daarentegen was de éne naad, de kromme lijn, gegeven. Het gold hier deze te ontleden, indirect te bepalen door het splitsen in twee bestanddelen. Aangezien elk punt van de kromme een bepaalde ligging kon en moest hebben ten overstaan van een willekeurig, maar gemeenschappelijk stelsel van assen, moest het mogelijk zijn zoveel punten als wenselijk van de kromme te bepalen en aldus achteraf de ganse lijn bij benadering te reconstrueren.

‘Bij benadering’ en ‘achteraf’! Hier ook dus was er van volmaaktsheid a priori geen sprake. Maar de twee gescheiden coördinaten waren hier een abstract, willekeurig hulpmiddel, een geraamte, een stellage die weer kon worden afgebroken

[p. 396]

en uitgewist. Een ideëel bepalingsmiddel, en geen tuig. De kromme lijn daarentegen, was de concrete werkelijkheid die werd ontleed. De synthese bestond a priori.

Mettertijd geraakte ik er toe, het symbool der naaimachine ook op andere philosophische vraagstukken toe te passen. Niet enkel op de ruimte alleen, doch eveneens op het samenspel van ruimte en tijd bijvoorbeeld, waarbij de uitgebreidheid als vanzelf de stof, het horizontaal uitgespreide lijnwaad figureerde en de tijd de verticale naald. Maar ook meer algemeen nog en ideëel kon het bijvoorbeeld gebeuren in verband met het probleem van het determinisme en de vrije wil. Dit vraagstuk berust op een groot misverstand. Bij de oplossing er van bleek het mij zeer nuttig, dat ik al lang de aanwezigheid van een onbepaalde factor, van een element van onbepaaldheid had ontdekt in de meest stricte wiskundige bepaling. In mijn ogen was het natuurkundig determinisme des te meer ongedetermineerd naarmate er quantitatief berekenbare elementen in voorkwamen. Het objectieve bestaan van het toeval leed geen twijfel in mijn ogen. Het viel immers samen met het kennistheoretische, het onloochenbare, zowel ob- als subjectivisme voorkomen van de dwaling. Zoals overal het ongeldige of om het even welke bepaling samenging met de geldigheid, zo mede het onware, de dwaling, samen met de ware kennis. Zij waren er niet uit te schakelen, er niet van af te scheiden. Zelfs de waarste, de bepaaldste bepaling was in zekere zin onwaar, omdat er een vlek, een erfzonde van onbepaaldheid aan kleefde. Aldus werd, in mijn zienswijze, het toeval niet alleen een mogelijk, en subjectief maar tevens een objectief en noodzakelijk ingrediënt van de natuurlijke causaliteit, juist dat element, waardoor de causaliteit zich onderscheidt van de abstracte redenering. In de causaliteit had, naar mijn oordeel, het toeval een wezenlijk aandeel, en niet enkel een vluchtig, oppervlakkig en onwezenlijk als de dwaling. Wel bleef dit moeilijk aan te wijzen, te omgrenzen, te beperken en te bepalen, omdat dit aandeel slechts gedeeltelijk en tegelijk meervoudig was, doch het lag reeds in de abstracte onbepaaldheid van elk quantum, zowel als in het concrete samentreffen der omstandigheden in de werkelijkheid der natuur.

Anderzijds was ik niet, zoals de Franse philosophen van

[p. 397]

het einde der 19^e eeuw (Renouvier, Boutroux, Bergson) geneigd een al te groot, en positief gewicht te hechten aan het bestaan van het toeval. Wel werkt het toeval mede in het weefsel van het gebeuren. Maar het is veeleer een hinderpaal dan een hulpmiddel tot onze menselijke wilsvrijheid, die immers op ware kennis, inzicht, vooruitzicht en gebruik der natuurwetten, dus der noodzakelijkheid, in de zin van ‘noodzakelijk verband’ (want er bestaat geen andere noodzakelijkheid dan die van het rationeel verband) berust. Met dit al kwam ik weer tot mijn beeld van de naaimachine. Het natuurgebeuren is immers als een weefgetouw, waarbij noodzakelijke voorwaarden en toeval als schering en inslag samenweven. Dit scheen mij de tegelijkertijd onpartijdige en zinrijke oplossing van het beruchte vraagstuk van de wilsvrijheid te zijn. En ik was verheugd, toen ik in Goethe's Wilhelm Meister, een uitspraak vond in dezelfde geest.

Het beeld der naaimachine vond later, in mijn stelselmatig denken, nog een verdere zinrijke toepassing in de theorie zelve van het symbolisme. Als derde vraagstuk van universeel philosophisch belang had ik het algemeen gebruik van symbolische gestalten leren inzien. Ook het symbool bleek een eigenaardige functie te zijn in ons geestelijk huishouden, een dubbele functie van vertegenwoordiging en vervanging, waarbij twee elementen (zin en beeld) dienden te worden samengeweefd. Ook hier kwam dus het beeld der naaimachine te pas.

Wanneer ik er eindelijk in slaagde mijn belangrijkste denkbeelden tot een philosophisch stelsel samen te smelten, dat ik ‘functionalisme’ noemde, omdat het mathematische begrip der functie er als de sleutel van was, die op alle sloten paste, riep ik zoals Archimedes: ‘Eureka!’ en meende: ‘Eigenlijk heb ik aan de naaimachine, uit mijn kinderjaren, veel te danken. Want het functie-begrip is de ware naaimachine.’ Ik stuurde een korte schets van mijn systeem aan mijn jongste broer, die schertsend antwoordde: ‘Moge je symbolische naaimachine, in de geschiedenis der philosophie, even beroemd worden als de Platonische mythos van de spelonk’.

RENÉ HEYTENS.