Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 4

[p. 1006]

De gustibus est disputandum...

Is het denkbaar dat, bij de samenstelling van een Franse litteraire bloemlezing, André Gide aan goede smaak en critisch inzicht zich de mindere betone van een Hollands professor? Het is kwalijk denkbaar en niettemin een feit, dat men niet zonder enige verbazing vaststelt als men zijn Anthologie de la Poésie Française (Bibliothèque de la Pléiade, Paris) vergelijkt met Prof. Dr. H. Brugmans' Les Trésors Littéraires de la France (J.B. Wolters, Groningen).

Het eerst en belangrijkste verwijt dat men tot de Franse bloemlezer moet richten is dat hij al te vaak te werk gaat als het klein, klein kleuterken: hij maakt het veel te grof! Van sommige bloemen rukt hij de meeste petalen af en presenteert ons een geknakte stamper of enkele verstoven meeldraden. Een voorbeeld: daar waar Brugmans, Alfred de Vigny's groot allegorisch poëem La Bouteille à la Mer volledig afdrukt, behoudt Gide enkel... de slotstroof! Over de verminkingen die hij Apollinaire's beroemde Chanson du Mal-Aimé toebrengt (inderdaad: ‘mal aimé’ door de bloemlezer!), heb ik mij nog meer geërgerd. Amper zes strofen op goed of kwaad geluk uitgekozen, hebben in zijn ogen genade gevonden.

Gewurgd:

l'Epoux royal de Sakontale!...

Gekelderd:

Mon beau navire, ô ma mémoire!...

En geocculteerd de sublieme klaarte der:

Voie lactée ô soeur lumineuse
Des blancs ruisseaux de Chanaan
Et des corps blancs des amoureuses!...

[p. 1007]

Het is waar dat Brugmans Apollinaire even resoluut negeert (ik zal hierover nog verder gewagen) als Gide het Péguy aandoet en dit is wel de treffendste tegenstelling tussen beide anthologieën. Zowel aan de animator der Cahiers de la Quinzaine als aan de dichter der Présentation de la Beauce à Notre Dame de Chartres wijdt de Hollander niet minder dan 28 pagina's - meer dan aan welke andere auteur ook!

Gide slaat Péguy met een onverbiddelijk ostracisme. Hij zwijgt hem echter niet dood, want in zijn inleiding voelt de bloemlezer de behoefte deze verbluffende hardvochtigheid goed te praten. Péguy's alexandrijnen, verklaart de bloemlezer apodictisch, behoren tot de slechtste die, in welke taal ook, ooit werden samengeflanst! En verder:

‘La Foi les dicte: il faut la Foi pour les goûter. Les proposer à l'admiration, c'est inviter à croire que l'excellence du sentiment suffit, qui les inspire; à croire que la conviction fait l'artiste. En dépit de la culture, du goût, de l'art, c'est souscrire à la barbarie’.

Lieve hemel welke betwistbare stelling die proneert dat alleen de gelovige religieuze poëzie kan genieten! En welk fanatiek temperament besluit in radicaal-socialistische meetingtaal: ‘C'est souscrire à la barbarie!...’

Horen wij hier werkelijk de stem van den verfijnden auteur der Nourritures Terrestres of veeleer deze van Monsieur Homais?...

Eén ding hebben Gide en Brugmans dan toch gemeen: hun bewondering voor de epische dichter Victor Hugo, die in beide bundels het voorwerp uitmaakt van een gewettigde in eerherstelling.

Gide zou Gide niet zijn, moest aan de oorsprong van zijn hugolâtrie geen persoonlijke reactie liggen tegen wat hij een grote onbillijkheid acht te zijn, t.w.: het opzet van tal van andere bloemlezers en essayïsten, o.m. Thiery Maulnier, om de romantische school in globo uit de baan te ruimen. ‘J'imagine un instant que (cet) escamotage des romantiques réussisse; c'est pour imaginer aussitôt la stupeur des érudits qui les redécouvriraient plus tard, comme on redécouvre aujourd'hui un peu péniblement Maurice Scève; leur éblouissement devant cette spiendeur n'aurait d'égal que

[p. 1008]

leur étonnement devant l'insensibilité des critiques assez têtus ou obtus pour la méconnaître’.

Gide's bewondering voor en apologie van Hugo: le plus puissant assembleur d'images, manieur de sonorités et de rythmes, d'évocations et de symboles, le plus sûr maître de notre syntaxe et des formes de notre langue que la littérature française ait connu, werd nog aangevuurd door een incident waarvan hij getuige was. Te Tunis, onder de Duitse bezetting, ergerde hij zich uitermate, toen hij vaststelde dat een lyceumleraar zijn leerlingen aanmoedigde in hun gemakkelijke bespotting van Hugo.

Maar Gide zou ook Gide niet zijn, moest een nieuwe wending in zijn critisch oordeel hem er niet toe brengen - zoals de tekenaar met een ‘repentir’, een nieuwe haaltje, het al te geïdealiseerd beeld retoucheert -, zijn vroegere geestdrift te temperen op grond van melancholische overwegingen over de teloorgang der hedendaagse cultuur.

Du coup s'en sera fait de notre culture et de cette tradition que nous avons tant lutté pour maintenir. L'art ne peut revenir en arrière. Les anciens canons de la beauté ont vécu...

En deze anthologie, het werk waaraan hij zoveel inspanning heeft gewijd, lijkt ten slotte in de ogen van zijn samensteller enkel nog: ‘le désuet bréviaire d'une génération qui s'en va’!...

Deze Untergang-des-Abendlandes-stemming is niet nieuw. Zij duikt op na iedere wereldoorlog en krijgt derhalve enigszins het karakter van een ietwat banaal ‘poncif’. Of zij ditmaal meer gewettigd is, willen wij niet uitmaken. Wij trekken geen wissels (van faillissement!) op de toekomst! Ook hier beamen wij volgaarne Victor Hugo:

Non, l'avenir n'est à personne!
Sire! l'avenir est à Dieu!...

Ook is Brugmans' optimisme ons veel sympathieker, daar waar hij, aan het slot van zijn inleiding, zich richtend tot zijn Hollandse lezers, die ontgoocheld zijn over Frankrijk en dit land zijn onzekere houding gedurende de bezetting verwijten, besluit:

A vous je m'adresse spécialement, pour vous rendre la foi.

[p. 1009]

La foi quand-même. Quand un peuple a fait ce qu'a fait la France dans le domaine de l'esprit et de l'art - et surtout: quand il continue de produire des oeuvres comme le Silence de la Mer et les Yeux d'Elsa - alors pas de doute, il n'est pas prêt à abdiquer!...

Vercors en Aragon als meest solide waarborgen voor een voorspoedige toekomst der Franse literatuur? De keuze is voor betwisting vatbaar. Zo er in de poëtische productie van het laatste decennium iets bij het blijvend ‘trésor littéraire de la France’ verdient gevoegd te worden, dan wed ik liever op het grandioze Leone van Jean Cocteau, wiens afwezigheid in Brugmans' boek ik al evenzeer betreur als deze van Apollinaire. Ik weet het, de samensteller heeft, met het oog op zijn publiek, er moeten van afzien zulke gedichten op te nemen, die door hun hermetisch karakter de Hollandse lezer meer hoofdbrekens dan genot zouden hebben verschaft. Volgens Brugmans zeilt Rimbaud's Bateau ivre precies nog binnen de oevers dezer genietbaarheid door zijn tijdgenoten. Daar ligt dan ook de reden waarom eveneens Valéry en Mallarmé werden geweerd. Maar Apollinaire's Le Pont Mirabeau hoort toch tot de gemakkelijkste en de ontroerendste poëzie en zijn Tristesse d'une Etoile is al even patriotisch als Aragon's felste klaroengeschal en tromgeroffel... Men ziet: al evenmin als Gide heeft Brugmans zich uit de tijdsomstandigheden kunnen vrijmaken. Wij vermoeden dat, bij de samenstelling van zijn anthologie, de bezorgdheid steeds aanwezig was geen enkel auteur op te nemen, die niet tevens een ordentelijk certificaat van burgertrouw kan voorleggen. Daarom wellicht ook het ostracisme dat een Montherlant, een Giono verbant uit dit in andere opzichten nochtans zo voortreffelijk boek.

RAYMOND BRULEZ.