Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 4

[p. 925]

Zoek de mens

Habima

Iemand vroeg mij onlangs (die na veel lezingen over Toneel van mij te hebben bijgewoond en mij meer had horen laken dan loven) ‘Of ik dan nooit een volmaakt gezelschap had zien optreden’.

Ik antwoordde dat ik dat inderdaad wel enkele keren had gedaan, dat ik er een onuitwisbaar aandenken van had bewaard, en dat het een heerlijke troost was geweest voor veel gemengde belevingen op een geliefkoosd gebied dat gedurende een half eeuw mijn geestelijke zorgen in beslag had genomen.

Dat gezelschap was de Habima.

Ik had drie maal het voorrecht een reeks vertoningen van deze Habima bij te wonen, te Brussel, en een enkele maal te Antwerpen. Hoelang is dat nu geleden? Zeker meer dan twintig jaren, meen ik. Sindsdien heb ik nooit toneelkunst van hogere gehalte mogen aanschouwen.

Habima is een Joodse of Palestiniaanse formatie. Ik heb me toen laten wijsmaken (en ik heb geen reden te denken dat ik bedrogen werd) dat omtrent 1925 een groepje Israëlitische boeren, arbeiders en studenten, onder Russische invloed aan het werk waren gegaan. Zij leenden zich gedurende vijf of zes jaren aan een strenge tucht, ergens op een afgelegen plaats, en wijdden deze gewilde afzondering aan de studie van vier à vijf Jiddische toneelstukken. Wanneer zij meenden daarmee klaar te zijn, ondernamen zij een reis in de continentale en overzeese landen.

Zij hebben op hun tochten waarschijnlijk veel tegenslag beleefd, veel teleurstellingen ondervonden, veel smaad verkropt. Maar dank zij hun mystisch vertrouwen en hun onfeilbare technische verbondenheid, hebben zij hun noodlot gedwongen, en Habima heeft over de wereld gezegevierd.

Het was een ideaal gezelschap. Niet zozeer door de kwaliteit van

[p. 926]

de deelgenoten, dan door de vastheid, de lenigheid en de rijke gevoeligheid van het ensemble. Door de opvoeringen van Habima heb ik theorieën zien bewezen en gevestigd, die ik moeizaam uit historische confrontaties had opgebouwd. Maar vooral hebben zij al de gegevens van zulkdanige theorieën herleid tot de soevereine herkenning van de belangrijkste aller toneelkundige waarheden: te weten dat dramatiek een collectieve kunst is, en dat derhalve perfectie in het samenspel de voornaamste voorwaarde van haar wezen en leven is.

Op deze perfectie in het samenspel waren alle krachten bij Habima gericht. Een zo lange en ijverige voorbereiding had, het spreekt vanzelf, elke medewerking in een volkomen ‘gerodeerde’ eenheid ingeschakeld. Maar men liet deze spelzekerheid niet tot rotheid uitslijten. Men onderhield er de frisse gevoeligheid in door telkens de rollen anders te verdelen. Zo werd vandaag de hoofdrol gespeeld door een acteur die morgen een onbenullig bijrolletje zou houden. Ik heb bovendien bij het vertrek van de caravaan uit Brussel een voorname actrice aan het stuur van de zware camion zien zitten. De geestelijke en lichamelijke training werd met dagelijkse nauwgezetheid onderhouden. Kortom, deze Habima was een gezelschap dat, door de voortdurende wederzijdse aanpassing van al zijn elementen, een in volmaakt evenwicht en samenhang bewaard corps was geworden. Hierdoor was het mogelijk in al wat het deed of ondernam die feilloze perfectie van uitvoering te bereiken, welke het uitsluitend teken is te noemen van de ware dramatische kunst.

De zo pas gestichte Staat van Israël heeft dezer dagen Habima tot zijn Nationaal Toneel uitgeroepen, en zijn uitbating rijkelijk van alle nodige gelden voorzien. Habima zal zijn culturele opdracht zonder commerciële zorgen, in volle artistieke onafhankelijkheid kunnen vervullen. Het moge vele andere landen in Europa beschamen, die nog niet de universitaire betekenis van het Toneel hebben kunnen inzien.

H.T.

Zich tegenspreken

Wie meer dan eenmaal handelt of spreekt, moet onlogisch worden met zichzelf of zichzelf tegenspreken. Vandaag steigert hij onder onrecht, morgen laat hij het over zich gaan. Eergisteren noemde hij de vrouwen tangen, gisteren engelen en vandaag bekent hij er niets van te begrijpen.

Zelfs indien hij logisch kon blijven zou hij er niet kunnen aan ontsnappen onlogisch te schijnen en ervan beschuldigd te worden, want hij kan de waarheid slechts met stukken en brokken uitspreken, en als hij dus vandaag de strakheid van de gewaden der primitieven ophemelt en morgen de windbewogenheid der Rococokleren, moet hij inconsequent schijnen zonder het te zijn.

Maar hij is verloren voor de waarheid en de eerlijkheid van zodra hij deze feiten aanvaardt en, misleid door een complex van rechtschapenheid, er voor uitkomt, of, nog veel erger, er fier op wordt dat

[p. 927]

hij zichzelf tegenspreekt. Van dat ogenblik af flapt hij er alles uit en raaskalt er op los.

Dit verschijnsel is veel eigenaardiger dan het schijnt. Buiten de exacte wetenschappen is ongeveer alles even waar en vals. Men zou dus menen dat ieder zeggen kan wat hem invalt en dat hij die vooraf meedeelt dat hij zichzelf tegenspreekt zich bevrijd heeft van zijn banden en zijn geest kan laten stralen. De waarheid is echter zo weinig objectief en schijnt door een onverklaarbare correlatie zoveel waarde te ontlenen aan het gezag van wie haar uitspreekt, dat hij die zichzelf met intentie tegenspreekt op de duur geen waarheid meer genaken kan.

Dat vreemd verschijnsel komt niet neer op de spreuk dat een leugenaar zelfs niet geloofd wordt wanneer hij de waarheid zegt, want daarin neemt men aan dat hij werkelijk de waarheid zegt, terwijl men van de man die er voor uitkomt dat hij vandaag wit en morgen zwart zegt, vooropzet dat én wit én zwart onwaar zijn en waardeloos. Verdeelt hij zijne meningen onder twee personen, waarvan de ene al de witte en de andere al de zwarte zal zeggen, dan krijgen wit en zwart weer aanhangers en bestrijders en alles wat in één enkel mens onwaar geworden was, wordt wederom waar in twee.

De waarheid wil met liefde en hartstocht gediend worden, zij verdraagt niemand die haar relativiteit doorziet. Die laat zij zitten en hij zit op een hoop leugens. Zij wordt slechts waarheid door de argeloze eerlijkheid van wie haar uitspreekt, door de liefde waarmee zij wordt beleden, door het zedelijk gezag.

Vandaar de onvruchtbare eenzaamheid, het ijdel dilettantisme van zoveel intelligente mensen die ten slotte niets doen en niets te zeggen hebben.

Ons Vlaams geestesveld breidt zich waarschijnlijk wel uit, maar ik zie er weinig winst in. Wat belang heeft is misschien alleen dit: of bij ons meer dan vroeger begaafde mensen uitgroeien tot figuren, gevuld en bezield met de hun passende artistieke, wetenschappelijke, sociale, politieke of andere waarheid, waar gemaakt doordat zij er in geloven. Die alleen zullen ons brengen, August Vermeylen en Herman Teirlinck, de Vlaamse levensstijl.

G.W.

Begin goed, alles goed...

Deze slogan bezit al niet meer algemene geldigheid dan haar meer bekende variante; maar hetgeen zij bedoelt, kan als werkhypothese nuttig zijn. Vaak heb ik vastgesteld dat een ritmisch geladen, plastisch feilloze eerste versregel in negen gevallen op de tien, van meet af aan een geslaagde voltooiing van het gedicht waarborgt; terwijl een aarzelende inzet kwalijk nog kan goedgemaakt worden door een verder, midden in het poëem opduikend, bekoorlijk muzikaal geluid of een verrassend beeld. Pegasus moet in zijn eersten aanloop en in onberispelijke stijl de eerste hindernishaag overmeesteren, zoniet haalt hij beslist de eindpaal niet.

[p. 928]

Het is dan ook geen louter toeval zo tal van goede gedichten minder door hun titel dan door hun aanvangsregel, die logischerwijze ook in de inhoudstafel afgedrukt wordt, bekend blijven. Ik denk hierbij b.v. aan Minne's Droomde ik niet eens dat alle malkontenten..., Herremans Dit zal vergaan, zoo 't al vergaat..., Van de Voorde's Mijn noest bestaan is het fatale smachten...; terwijl ook langere epische gedichten door hun aanvangsregel meestal geïdentificeerd blijven. Herinner u maar: A thing of beauty is a joy for ever..., of: Een nieuwe Lente en een nieuw geluid..., alsook: Wie veertig jaar wordt, zal zichzelven kennen...

Reeds met de beginregel zal de dichter, als een hypnotiseur, de lezer in zulke staat van poëtische genade brengen, dat hij ontvankelijk moet worden voor gelijk welke suggesties, hoe ongerijmd (in overdrachtelijke betekenis welteverstaan!) zij ook mogen voorkomen. Een treffend voorbeeld hiervan lijkt mij Bert Decorte's bekende:

Het wit en wankel kind weemoedig als de meeuwen
Verzeilt verzinkt in slaap midden de bloemenzee...

Het is wel evident dat meeuwen al niet meer weemoedig zijn dan gelijk welk ander gevederd gedierte (op het ogenblik dat ik dit Diogeentje schrijf, scheren zij met vinnig krijschend misbaar voorbij mijn venster, omdat mijn dochter blijkbaar vergeten heeft de dagelijkse broodkruimels op het balkon uit te strooien); maar het is niet minder evident dat deze eerste regel op geen enkel ander rijmwoord kon afsluiten als precies deze meeuwen, die reeds ‘aangekondigd’ - wat zeg ik: beslist opgedrongen - waren door de dubbele alliteratieve wiekslag van ‘wit en wankel’, terwijl het weemoedige bijwoord het onmetelijke zeeplan openspreide voor hun vlucht.

Aldus bereikt de dichter dit merkwaardig resultaat dat hij de lezer zelve metamorfoseert in het kind dat verzeilt en verzinkt in de hypnotische sluimer der poëtische suggestie.

Wat hem in deze sluimer wordt opgedrongen hoeft dan verder ook niet van prominente ideële betekenis te zijn. Het enige waar het op aankomt is: dat de lezer uit deze trancetoestand, deze behaaglijke droom niet door een dissonant in het rithme plots opgeschrikt worde: hetgeen hier ook het geval is.

De verbroedering, de identificatie van de lezer met het personage van het gedicht is zo intiem dat hij zich gewillig laat meevoeren door de zoetgevooisde tovenaar tot het meesterlijke orgelpunt van het slotrijm. Hij is niet meer te scheiden van dit kind, dat

...drinkt de tooverdrank der klanken en der kleuren

het weet noch wenscht een woord het drinkt en droomt zich dood.

Deze laatste fataliteit natuurlijk in overdrachtelijke betekenis! Want zo moorddadig als Goethe's Leiden des jungen Werthers zal Bert Decorte's gedicht hopelijk niet inwerken.

R.B.