Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 4

[p. 577]

[Nummer 6]

Guido Gezellle na vijftig jaar

De herdenking van de vijftigste verjaring van het overlijden van onze priesterdichter bood een welgekomen gelegenheid om te trachten een definitieve waardebepaling van zijn werk op te stellen. Uit de teksten daaromtrent dezer dagen verschenen, blijkt dat men vooruitgang heeft gemaakt, maar nog niet geslaagd is.

Dit had men met zekerheid kunnen voorspellen vooraleer er één enkele regel van verschenen was. In de geschiedenis van de letterkunde werd de betekenis van geen enkel blijvend dichter binnen de vijftig jaar na zijn dood definitief vastgelegd. Er zijn uitzonderingen van grote eenvoudige werken die men altijd door blijft lezen, zonder dat ze ooit betwist worden, maar voor een definitief oordeel schijnt meer tijd nodig te zijn naar gelang de figuur groter is. Voor Dante bijvoorbeeld heeft het goed en wel twee honderd vijftig jaar geduurd en voor Shakespeare, die nog in de geschiedenis van de Engelse literatuur van Voltaire doorgaat als een wansmakelijke drakenschrijver, niet veel minder lang.

Om echter op dit ogenblik te affirmeren dat Gezelle vijftig jaar na zijn dood nog niet voor goed kan gewaardeerd worden, moet men vooropzetten dat hij groot en blijvend is, want de meeste dichters worden bij leven of direct na hun dood gevonnist en dit is bijna steeds definitief. Welnu, dat Gezelle een klassiek dichter is, blijft, alles wel beschouwd,

[p. 578]

nog een postulaat. Over Dante en Shakespeare viel vijftig jaar na hun verscheiden slechts te zeggen dat zij twee verouderde auteurs waren, bestemd voor de vergetelheid. Voor de classiciteit van Gezelle hebben wij het argument dat hij na vijftig jaar nog steeds boeit. Zegt dat niet genoeg, het zegt zeer veel, het zegt alles wat op dit ogenblik kan gezegd worden. Wij hebben namelijk geen enkele aanduiding dat hij zal vergeten worden en aanduidingen die wij hebben zeggen dat hij het niet zal worden.

Weliswaar heeft men reeds vermoed dat hij onleesbaar zou kunnen worden indien het algemeen Beschaafd zijn dialect ooit geheel zou verdringen, maar zal dat gebeuren en zo ja, zijn de legende van Beatrijs en het spel van Elcerlyk onleesbaar geworden door hun niet meer mondgemeen Middelnederlands?

Een der huldigers heeft phasen in de Gezelleverering onderscheiden. Eerst zag men vooral, zegt hij, de frisse natuurdichter en poëtische taalvirtuoos, daarna de tragische dichter die twintig jaar zweeg en nu maakt men van beide voorstellingen een evenwichtig beeld. In deze schets is het stadium vergeten dat met de titel van een bekende studie kan gekenschetst worden: Gezelle's Eros. Er is bij vergeten dat de phasen goed dooreenlopen. Terwijl immers de tragisch zwijgende en met Eros strijdende dichter te prijk stond, verheerlijkte Paul Van Ostaeyen het poëtisch taalwonder en terwijl de frisse natuurdichter werd gevierd, schreef Prosper Van Langendonck zijn sonnet op het ‘zwaar peinzend hoofd met eeuwigheid omtogen’.

De phasen zijn er nochtans en uit de jongste herdenkingen blijkt dat we alweer een nieuwe intreden. De mening, het best geformuleerd door Marnix Gijsen, dat het deze gedichten aan menselijke inhoud mangelt, schijnt te worden herzien.

De herziening komt niet helemaal overtuigend voor. De teksten waaruit Gezelle's diepere levensproblematiek blijkt, zijn van zeer ongelijke waarde, of het zijn brieven en het is niet met brieven, krabbels of een zwak vers dat men in deze overtuigt. Zij bewijzen slechts dat Gezelle een dieper mens was dan uit zijn oeuvre blijkt en dat is de kwestie niet. Tragische mensen hebben trein- en kinderlectuur geschre-

[p. 579]

ven. Niemand twijfelt er aan dat Gezelle een diep tragisch mens was en het is op dit stuk wel verwonderlijk dat zij, die dezer dagen in die richting hebben willen pleiten, de waarschijnlijk wel allersterkste tekst in hun voordeel niet hebben aangehaald, het gedicht waarin hij zonder meer betreurt gestudeerd te hebben en priester geworden te zijn. Iets anders immers schijnt, zolang Nederlands Nederlands zal zijn, niet te kunnen betekenen het gedicht waarin hij beschrijft hoe hij zijn huis nadert en dat begint met ‘Scheef is de poorte en van oudheid geweken’ en eindigt met deze ontstellende verzuchting:

Zalige lieden, al
t'argloze mensen,
groot was uw eenvoud,
groot was uw hert,
kon het maar helpen
met wenen en wensen,
weer at ik roggebrood
met u aan 't berd.

Maar Gezelle heeft om zeer eerbiedwaardige redenen ‘zijn hert willen meester blijven’ en daarom zekere dingen, waarvan wij weten dat zij in hem waren, niet willen uitspreken in zijn poëzie. Met te bewijzen dat hij ze toch gekend heeft, en dat is niet zo moeilijk, is Marnix Gijsen niet weerlegd, die constateert en betreurt dat hij ze niet in zijn werkelijk werk vindt.

Ziedaar dus een meningsverschil dat zonder zeer veel wederzijdse goede wil niet zo gauw zal kunnen bijgelegd worden. Altijd zal men aan weerszijden met klem van redenen kunnen staven én dat Gezelle's werk diepmenselijkheid mist én dat Gezelle diepmenselijk was blijkens zijn eigen teksten. De imminente nabijheid in de tijd van onze andere grote dichter, Karel van de Woestijne, die juist aangrijpt door zijn afgrondelijkheid, zal waarschijnlijk per analogie telkens weer tot beide vaststellingen dwingen.

De vraag is nu of Gezelle niet definitief op waarde geschat zal zijn zolang men hieromtrent niet akkoord gaat. Met andere woorden, is de vraag of zijn werk diepmenselijk is

[p. 580]

essentieel voor zijn classiciteit? Al komt ons dit in onze geestelijke atmosfeer onbetwistbaar en vanzelfsprekend voor, het is toch, objectief gezien, ver van zeker.

Meer dan waarschijnlijk is de eis om meer diepmenselijkheid, zoals door ons gesteld, voorbijgaand. Hij kan te scherp gesteld zijn, niet alleen door het lezen van Karel van de Woestijne, maar ook door de innerlijke verscheurdheid van de generatie tussen de twee wereldoorlogen en door onze rationalistische problematiek, die op Gezelle geen vat heeft gehad, anachronisme dat doodgewoon zijn verklaring vindt in des dichters priesterschap. Voortdurend in onze aandacht gebleven, staat hij nog zo dicht bij ons dat wij waarschijnlijk niet genoeg zien hoe wij van hem eisen wat wij vragen van onze tijdgenoten.

Wij hebben in dit tijdschrift reeds aangestipt hoe het beeld van de mens in de romankunst de eeuwen door heeft geëvolueerd, evolutie zeer opvallend en éénlijnig die steeds sneller gaat. Een zelfde proces heeft zich voortgezet in de zogezegd eeuwige en onveranderlijke poëzie. Niet alleen zijn de epische en de didactische dichtkunst verdwenen met het toneelstuk in verzen, voornaamste dichtformule van de Prins onzer Dichteren, Vondel, ook de lyriek zelf heeft zich doorlopend gewijzigd. Het vrije vers bijvoorbeeld en de poésie pure zijn hedendaagse vindingen op sporadische en vaak onbewuste uitzonderingen na. Rimbaud en Valéry, zelfs Baudelaire kunnen geen eeuw vroeger gedacht worden. Dat Boutens en Karel Van de Woestijne, die wij nu lezen als een krant, veertig jaar geleden voor de besten ietwat duistere en voor de meesten onbegrijpelijke dichters waren, zegt ons hoezeer de terminologie en de inhoud van het gedicht veranderen. De gerechtelijke vervolging om ‘Les fleurs du mal’, nu door schoolgaanden gelezen, wijst uit dat intieme poëtische mededelingen, vroeger scandaleus, thans onopgemerkt passeren. Intellect, gevoel, verbeelding, zinnen, spreken zich thans uit in de lyriek met een onbevangen nauwkeurigheid waarvoor een eeuw geleden niet eens de poëtische termen bestonden. Wij eisen dit van onze lyrici. Wij spotten met de zoete oppervlakkigheid van Alice Nahon en onze handboeken en bloemlezingen staan vol van de eeuwen door hoog geprezen en druk ontlede dichters die

[p. 581]

nooit iets diepers hebben gezegd. Indien Herwig Hensen ons in zijn taal zou meedelen wat in het beroemde huwelijksgedicht staat waardoor Vondel zo groot is, zou hij onze aandacht niet kunnen gaande maken en indien Vondel op zijn manier had gezegd wat in ‘Het Huwelijk’ van Willem Elsschot staat, zou hij waarschijnlijk, zo Vondel als hij was, uit de fatsoenlijke stad Amsterdam, indien niet uit de Verenigde Provinciën, zijn verbannen met verbeurdverklaring van zijn goederen.

Wij verwachten van de dichter zoals van de romanschrijver, en de toekomst zal daarin natuurlijk verder gaan, het steeds nauwkeuriger uitspreken van de ziel, het onder magische woorden brengen van het voorlopig nog onuitspreekbare en inavouable. De jongste nieuwe kunst, let wel wij zeggen niet mode, zal dus altijd, of onverstaanbaar, of onzedelijk, of een beetje krankzinnig schijnen. ‘Ce qui est vraiment beau commence en général par scandaler’. Het geringe part ervan dat als klassiek de eeuwen in gaat zal altijd simplistisch voorkomen. Dat overkomt nu Gezelle die in zijn tijd én verbaasde én ook ergerde. Hij deelt het lot van Vondel die ons met tachtig op de honderd verzen voorkomt als een ijverig rijmende burgerman. Karel Van de Woestijne staat hetzelfde te wachten: de eerste ontnuchtering tekent zich af. In dat zo duistere, doembezwaarde, woord voor woord zo intens geladen werk, begint men lege doorzichtige plekken van ‘holle literatuur’ te zien.

Daarom is het waarschijnlijk dat de toekomst in Guido Gezelle de levensproblematiek niet zal missen, omdat zij aanvaarden zal dat hij als priester, als priester in het bisdom Brugge van 1830 tot 1899, slechts heeft willen dichten wat een priester past en dit volgens de lyrische begrippen van zijn tijd zoals hij die kende en opvatte. Zij zal waarschijnlijk zonder meer constateren dat hij bepaalde belijdenissen vermeed en het hem niet verwijten. Gelijk Villon een groot en in zijn eenlijnigheid compleet dichter heet, alhoewel hij niets Gezelliaans heeft, zal Gezelle waarschijnlijk groot en in zichzelf compleet genoemd worden alhoewel hij al het Villoneske heeft vermeden.

GERARD WALSCHAP.