Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 4

[p. 571]

Zoek de mens

Niet kunnen lezen

René Heytens, die met ons de mens zoekt, merkt in het Julinummer van N.V.T. terecht op, dat de meeste mensen niet kunnen lezen, maar hij licht dit toe met een voorbeeld dat niet overtuigt. Hij legde ‘hooggeleerde heren’ een zin uit ‘Du côté de chez Swann’ voor en zij konden er niet uit opmaken, dat Proust daarin zijn eerste solitaire ontucht opbiecht.

Zelfs wanneer men weet, dat Proust dàt bedoeld heeft kan men het er nog bijna niet uit opmaken, zodat het voorbeeld veel minder bewijst dat de mensen niet kunnen lezen, dan dat de auteurs niet kunnen of durven schrijven. Niets is gemakkelijker dan zo te schrijven dat niemand het verstaat, zei Schopenhauer, niets moeilijker dan eenvoudig te schrijven en natuurlijk. Daarbij bewijst men zeker te veel en dus niets wanneer men beweert dat geleerden die er hun uiterste best voor deden, een gewone literaire tekst niet begrepen die geen gespecialiseerde kennis veronderstelt.

De opmerking van René Heytens wordt door het onaangepast voorbeeld niet minder juist. Indien men er al de nuanceringen moest bij aanbrengen die zij zeker behoeft, zou zij allen die de pen voeren nog ontmoedigender voorkomen dan in haar lapidaire verwoording.

Ik kan ze uit eigen ervaring toelichten met tientallen werkelijk ongelooflijke voorbeelden. Ik beperk mij ditmaal tot één enkel. In mijn brochure ‘Vaarwel dan’ staat deze korte, enkelvoudige zin, die door niemand kan misverstaan worden: ‘Ik heb niet vaarwel gezegd omdat mij onrecht is aangedaan’, Deze zin staat niet alleen. Hij wordt toegelicht. Om hem niet op te merken moet men een ganse alinea overslaan. Welnu vóór enige dagen schrijft iemand die het goed meent en geen bijbedoelingen heeft, en hij is de negende of de tiende, dat ik vaarwel heb gezegd ‘omdat de pastoors mij verongelijkt hebben’.

[p. 572]

Het verstand van zeer vele mensen is beperkt tot het vaststellen van zintuigelijke indrukken: boom, huis, beek, bloem, zon, en van associaties: stok-slagen krijgen, wolken-regen, oorlog-honger enzovoort. Zij kunnen de woorden achter elkaar lezen, maar niet de draad van de gedachten volgen, noch zien hoe, of en waarom de ene uit de andere volgt. Zij kunnen dus in letterlijke zin niet lezen.

Veel minder talrijk dan wij geneigd zijn te denken zijn diegenen die spontaan de zin, reden en oorzaak van de dingen zoeken en onderscheiden en werkelijk betrouwen op het licht dat hen daarbij leidt. Zij kunnen lezen. Zij kunnen het ineenhaken van de gedachten volgen in een tekst en fouten in die ketting vinden. Maar er is zeer veel voor nodig.

Zij moeten o.a. de tekst belangrijk vinden, want hun krant lezen zij voor meer dan drie vierden zonder drie woorden te kunnen herhalen van wat zij gelezen hebben. Daar lezen zij niet eens verkeerd, daar lezen zij gewoon niet.

Zij moeten met de tekst ongeveer akkoord gaan. Druist hij rechtstreeks tegen een duurbare mening in, dan werpen zij hem van zich af en luchten hun verontwaardiging in termen die bewijzen dat zij zwart gelezen hebben waar wit staat.

Bij schrijvers, boeken, genres waarvan zij niet houden lezen zij te goeder trouw tekstueel het contrarie van wat er staat. Maar het is verbazend, ongelooflijk, hoe vlug, hoe gemakkelijk zij in één of tweemaal bijna woordelijk een tekst in zich opnemen die zij met instemming en liefde hebben gelezen en hoe diep zij hem doorgronden. Elk schrijver heeft lezers die zijn werk beter kennen dan hijzelf en die hem op correlaties wijzen, waarvan hij met weemoed gedacht had dat niemand ze ooit zou zien.

G.W.

Tweeërlei ontdekkingstochten

Een eigenaardige meneer: deze Dominique Vivant, baron Denon! Hoveling van Lodewijk de XV^de, conservator der cameeën van Madame de Pompadour. Eens dat, onder de Revolutie, de Monarchie in diskrediet is geraakt, loopt hij gevaar geguilotineerd te worden; maar de schilder David redt hem het leven. Daarna kunstadviseur van Napoleon Bonaparte tijdens diens veldtocht in Egypte. In 1815, bij den terugkeer der Bourbons, spant Denon zich in om de kunstschatten, die zijn keizer zoo wat overal als ‘oorlogstrofeeën’ ontvreemd heeft, voor zijn vaderland te behouden.

Hetgeen echter dezen avonturier-kunstenaar de sympathie der lettervrienden moet winnen is een korte novelle van zijn hand Point de Lendemain. U vindt ze weliswaar niet vermeld in de Encyclopedie Larousse; ze hoort tot dit soort galante lektuur, die alhoewel ze niet obsceen mag genoemd worden, toch nog altijd niet geakkrediteerd is bij de Officiële Litteratuur. Alhoewel bij lange niet zoo omvangrijk als het werk van Crébillon en Andréa de Nerciat, mag dit staaltje van Denons litterair kunnen met eere vermeld.

[p. 573]

En zoo wij er belangstelling voor verlangen, dan is het beslist niet terwille van haar erotische inhoud, maar wel omdat deze novelle ten zeerste illustratief is voor een typische stijlopvatting, t.w. deze van de tot zijn extreemste mogelijkheden doorgedreven beknoptheid. Wij laten hier de eerste paragraaf volgen van dit verhaal, wiens titel reeds op zichzelf een fraaie ellipse is:

La comtesse de *** me prit sans m'aimer. Elle me trompa. Je me fâchai, elle me quitta: cela était dans l'ordre. Je l'aimais alors, et, pour me venger mieux, j'eus le caprice de la ravoir quand à mon tour je ne l'aimais plus. J'y réussis et lui tournai la tête: c'est ce que je demandais. Elle était l'amie de Mme de T..., qui me lorgnait depuis quelque temps, et semblait avoir de grands desseins sur ma personne. Elle y mettait de la suite, se trouvait partout où j'étais, et menaçait de m'aimer à la folie, sans cependant que cela prit sur sa dignité et sur son goût pour les décences! car, comme on le verra, elle y était scrupuleusement attachée.

Ik ken geen enkel voorbeeld van een passus die, in zoo weinig woorden, zooveel dramatische wendingen weergeeft, zonder dat de psychologische motiveering dezer verwikkelingen verwaarloosd weze. Het is echter evident, dat deze stijlgedrongenheid niet verder zou kunnen gedreven, wat zeg ik, zelfs volgehouden worden, zonder den lezer te ontmoedigen. Deze gebaldheid stelt zijn aandacht op een al te strak gespannen proef! Trouwens in het aangehaalde fragment bemerkt men reeds dat, in de tweede helft, het tempo merkelijk vertraagt. Maar niettemin lijkt mij deze inzet meesterlijk! Hij is als een waterval, waaruit een rivier ontspruit die dan, met wisselende stroomversnellingen of -vertragingen voortvloeit. In den loop van zijn vaart, pauzeert onze auteur-ontdekkingsreiziger zelfs even om een nachtelijk landschap te suggereeren; maar geen moment verliest hij zijn doel: de monding der ontknooping, uit het oog.

Si l'on diffère, c'est raffinement. Le refus est timide, et n'est qu'un tendre soin. On désire, on ne voudrait pas; c'est l'hommage qui plait... l'âme en est exaltée... on adore... on ne cèdera point... on a cédé.

Men stelle zich voor wat een schrijver die, stylistisch gezien, aan de antipoden staat van Vivant Denon, ik bedoel Maroel Proust - hij die vijftig bladzijden besteedt aan een Petite esquisse d'un chagrin et des progrès irréguliers de l'oubli - van voorgaanden passus zou gemaakt hebben! Hoe zouden bij hem de ‘drie puntjes’, die telkenmale de psychologische situaties afbakenen en onderscheiden: ‘plait... flatte... exalte... adore... cèdera point... cédé...’ uitgegroeid zijn tot gigantische, wijdlopige interpollaties!

Aldus teekenen zich twee technieken, twee ontdekkingsmethoden af voor de kunstenaar, die de terra incognita der menschelijke ziel op de kaart willen brengen: De stroomvaarder Denon die den voorspoedigen loop der handeling niet loslaat en den kapitein op de lange omvaart Proust, die langsheen het pakijs, nu eens naar het

[p. 574]

Westen - Du Côté de chez Swann!... - dan weer naar het Oosten - Du Côté de Guermantes!... - den Zuidpool tracht te omzeilen. Geen inham die hij niet binnenvaart, geen bergketen dien hij niet beklimt om voor de menschheid een nieuw, enorm Antarctisch Vasteland te winnen.

R.B.

Metamorphosen van een boegbeeld

Wij moeten J.W.F. Werumeus Buning dankbaar zijn, niet alleen voor het geschenk van zijn Maria Lecina, maar tevens voor de lezing Een ontmoeting met vreemde gevolgen, waarin hij zoo eenvoudig en oprecht het ontstaan van dit gedicht vóór onze oogen heeft ontvouwd. De confrontatie van het eene met het andere is een leerrijk voorbeeld van interpretatie niet alleen, mar tevens van de metamorphose die de dichter aan zijn levenservaring doet ondergaan. Zij stelt eens te meer het probleem naar het verband tusschen fantazie en werkelijkheid.

Dit verband is terzelfdertijd innig en los. Het is een overgang van het reëele naar het ideëele die zich voltrekt volgens lijnen van geleidelijkheid; en niettemin een volslagen ommekeer, een waarachtige omtoovering.

Maria Lecina is een neo-romantisch gedicht. Het bewerkt dezelfde metamorphose der werkelijkheid als het vroegere romantisme, maar met andere middelen. Het neo-romantisme verzaakt aan de naïeve idealisatie van het leelijke en verkeerde. Het is realistisch inzooverre het weigert mee te doen aan de ophemeling van het lage. Het is realistisch inzooverre het de dingen ziet zooals zij zijn en ze met name noemt. Het is echter ook idealistisch, en meer idealistisch dan het oude romantisme, omdat het ook of juist in het alledaagsche en leelijke, de motieven vindt om de werkelijkheid op te lossen en te verheffen tot een hooger plan.

Laat ons eens nagaan hoe die idealisatie geschiedt: De auteur beleeft een banaal avontuur. Op een ontspanningsreis op zee voelt hij zich hernieuwd, verjongd. De zee, Spanje verschaffen nieuwe indrukken aan zijn ontvankelijk gemoed.

Hij ontmoet in een danskroeg te Barcelona een van die meiden die, zooals hij het noemt, de ‘oudste professie’ in het oude Europa uitoefenen: een van de tallooze ‘taxi-girls’.

Aventure sans signification et sans lendemain. En toch heeft die ontmoeting vreemde gevolgen. Hoe is dit mogelijk?

In de herinnering namelijk krijgt dit beteekenisloze avontuur een werkelijke, diepere beteekenis. Dat ééne meisje wordt een type. Zij vertegenwoordigt niet meer zich zelf alleen, maar alle meisjes van haar soort. De eerste stap van den nadenkenden geest is de veralgemeening.

De veralgemeening is echter niet een abstractie, een vervaging van den indruk. Zooniet ware de herinnering geen herinnering, maar het tegendeel: een vergeten. Het vergeten gaat weliswaar zijn gang. De

[p. 575]

indruk vervaagt ongetwijfeld in zijn bijzonderheden. Maar die vervaging zelve is het middel om enkele bepaalde bijzonderheden te redden.

De vervaging bewerkstelligt een eerste verandering. Het vergeten verlevendigt de herinnering. Wel niet de passieve, lijdzame herinnering van het voorgevallene. Maar de herinnering van hetgeen had kunnen zijn.

Naast de veralgemeening van het type-mensch, hebben wij hier te doen met een tweede veralgemeening, met de veralgemeening van het werkelijke feit in de sfeer der oneindige mogelijkheden, die het leven niet realiseert, maar die daarom niet minder werkelijk zijn voor de fantazie.

Toch had dit meisje de lont ontstoken, met een aardig gezegde: Dichters zijn ‘een soort mannen zonder hart, die verliefd zijn op hun inktpot’. Dit bittere verwijt, die uitdrukking eener ontgoocheling vond onze dichter wel vijf pesetas waard. Hij had gelijk. Want zij opende een perspectief der mogelijkheid. Dit meisje had toch levensondervinding opgedaan en er over nagedacht. En dit was verrassend. Misschien...

Het ‘misschien’ opent de poort en zweept de verbeelding op. De verbeelding vervalscht het banale détail maar redt de diepere waarheid. En die is schoon. ‘Want van al haar levensdagen (had) Maria Lecina niet in groene zijde en zwart satijn geloopen; zij had een doodgewoon zwart jurkje aan, en instee van zeven snoeren bloedkoraal droeg zij een medaillon met het portret van een dochtertje dat haar Eerste Communie moest doen’.

‘Ziedaar dan de dichter, die leugenaar!’ Inderdaad. En toch liegt de verbeelding niet. Want zoo had Maria Lecina moeten zijn. Moeten zijn om typisch te zijn, t.t.z. om in waarheid en schoonheid zich zelf te zijn.

De idealisatie is een tweede werkelijkheid, echter en meer plastisch dan de eerste. Want zij verleent waarheid, niet alleen aan het type zelf, maar aan zijn omgeving. Nu eerst, door dit typische meisje, wordt Barcelona levendig voor het oog van den dichter. En, met Barcelona, alle andere Spaansche steden: Cadiz, Huelva, Madrid, Valencia... Dit meisje heeft den dichter meer gegeven dan hijzelf haar schonk. Waarom?

Omdat hij het gratis schonk. Zij bood hem haar werkelijke schoonheid en pseudo-liefde aan. Hij heeft ze geweigerd. Onder voorwendsel dat hij op een andere vrouw was verliefd. Op een Grieksche dame, nl. de Muze der lyrische poëzie.

De weigering werd tot een vervulling. De oude romantiek dweepte eenigszins belachelijk met ‘de adel der poëzy’. En toch lag iets waars in dit postulaat. Inderdaad: de dichter is een edel mensch, niet op zich zelf, maar omdat hij al het andere veredelt. En nu spint de fantazie van den dichter ook op zedelijk gebied. Het had alles anders kunnen en moeten zijn. De metamorphose gaat verder. Zij vindt nu

[p. 576]

een nieuw verhaal uit, zooals het in het gedicht is opgenomen en niet werkelijk is gebeurd. Dit is een nieuw geschenk van Maria Lecina aan den dichter.

Wij zegden: op zedelijk gebied. Ja, maar eerst moet een verdere stap worden gedaan door de fantazie: het type moet een zin krijgen. Het type van dit meisje wordt tot een zinnebeeld. Een zinnebeeld ontstaat niet uit niets. Het is geen abstractie van den geest. Elk waar denkbeeld ontstaat uit een al was het nog nog zoo vluchtigen indruk.

Het zinnebeeld, in Maria Lecina, is dit van het boegbeeld. Aan den boegspriet van de oude zeilschepen timmerde de fantazie der zeelieden een chimaera, het imaginaire beeld van een vrouw, een zeemeermin. De verwezenlijking - ô zoo primitief en naïef! - van hun verlangen naar het vrouwenlichaam.

Daaruit echter is Buning's boegbeeld niet ontstaan. Wél daarentegen uit den persoonlijken indruk van den bijslaap. Wanneer een man namelijk samenligt met een vrouw, dan rijst die onwerkelijk-werkelijke vrouw vóór zijn oogen als een droombeeld. Hij ziet haar bovenlijf. Haar onderlijf ziet hij niet, maar vermoedt hij enkel. Het vermoeden, niet de werkelijkheid versterkt het verlangen. Iedere vrouw is een zeemeermin.

‘Het zweet stond haar op iedere borst’ is een realistische noteering, dit is juist. ‘Ik ben bang voor liefde’ en ‘ga weg van mij’ is niet realistisch. Dit heeft de werkelijke Mària Lécina niet gezegd. Dit kan een hoertje, dit mag zij niet zeggen. Maar dit had zij moeten zeggen, volgens den dichter. In waarheid had hij het zelf gezegd. Het zijn zijn eigen woorden. Uit de weigering der schijnbare en beestachtige liefde ontstaat de ware liefde, die eeuwige verzuchting.

En nu de zedelijke idealisatie, de moraal van het gedicht?

Zij is 's dichters vondst. Niet Mària Lécina alleen, ook de ruwe, wufte zeeman moet sterven. De dood is de idealisatie van het leven. In den dood worden wij ‘opgeheven’, zooals Hegel leerde. Dit is drieërlei: opgeraapt en op een hoger plan verheven; afgeschaft in onze ruwe onmiddellijke realiteit; bewaard voor later, in de herinnering en in de verbeelding.

‘Menig boegbeeld heb ik wit schuim zien ploegen
in Noordzee en blauwe Adria
God heeft mij de eeuwigheid doen klieven
Aan de borsten van Mària Lécina

¿ Porquè, Mària?’

Bunings gedicht doet ons onwillekeurig denken aan Musset's Rolla. Het is hetzelfde thema, minder breed aangelegd en plechtstatig, maar zonder pathos, zonder misplaatste aanklachten tegen de maatschappij en holle bombastische rhetoriek. Het nuchtere feit en de weidsche vlucht der fantazie spreken voor zich zelf.

René Heytens.