Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 3

[p. 1001]

Villonliteratuur in de Lage Landen

In 1935 gaf Louis Cons, hoogleraar aan de Columbiauniversiteit, onder de titel L'état présent des études sur François Villon, een interessant en leerrijk overzicht van de Villon-exegese (voornamelijk) in West-Europa. Voor wie in de problemen, die zich in verband met het leven en het oeuvre van Villon stellen, een volledig inzicht wil hebben, blijft deze studie nog steeds de aangewezen bron, al is ze, anno '48, voor ons, Vlamingen en Nederlanders, onvolledig. De auteur van Le Testament geniet de laatste jaren in de Lage Landen een steeds toenemende belangstelling. In 1935 echter kon professor Cons als tastbare bewondering van onze zijde - uitzonderlijke, zeer sporadische tijdschriften-artikels daargelaten - slechts naar de geromanceerde biographie van Paul Kenis verwijzen. Sindsdien zijn we echter enkele publicaties over Frankrijk's eerste dichter rijker. Een overrompeling van geschriften is het wel niet geworden, maar er is voldoende materiaal aanwezig om met recht in een eventuele, bijgewerkte herdruk van Cons' essay enkele pagina's plaatsruimte te mogen opeisen onder hoofding: Villon aux Pays-Bas.

Met het oog op een dergelijk hoofdstuk willen we hier enkele gegevens verzamelen.

Een eerste te vermelden publikatie is de fragmentaire vertaling van Le Grand Testament door K.J.A. Janson verschenen in 1945, die, zoals in het colophoon vermeld, slechts een voorproefje is van de integrale overzetting, die echter bij ons weten tot op heden nog niet het licht zag. Het opzet van deze traductie, die zal ‘voorzien (zijn) van den Franschen contra-text, van een uitvoerige inleiding en talrijke annotatiese’ lijkt ons zeer lofwaardig. Zij is tevens de geschiktste formule om Villon, op de meest volledige en daadwerkelijke

[p. 1002]

wijze te doen kennen, daar waar zelfs een uitstekende doch alleenstaande vertaling de lezer als het ware critiekloos laat. De annotaties, philologische zowel als historische, zullen de lezer daarenboven in de mogelijkheid stellen, zelfs met een geringe kennis van de Franse taal, Villon direct te genieten. Wij hebben niet de minste reden om aan Janson's philologische onderlegdheid te twijfelen, al heeft zijn vertaling, trots de verwittiging: ‘moge (ze) niet al te verwrongen het origineel weerspiegelen’, ons slechts ten dele bevredigd. Een eerste bezwaar geldt het vrijwel letterlijke, of wat hij aldus noemt, van zijn vertaling, want zij eerbiedigt niet steeds de betekenis van het origineel. Zo is zijn transcriptie van het preliminair huitain zeer à peu près.

Thans ben ik dertig jaren oud
En schamen kan ik mij niet meer.
Hoe 't leven mij ook heeft benauwd,
'k Werd nar noch wijze door zijn leer.
Die stroom van leed kwam op mij neer
Door bisschop Thibault d'Aussigny,
Dien zegenaar van God den Heer...
Maar 't is niet wat ik in hem zie.

Ziehier nu wat Bert Decorte, zonder letterlijk, hoewel letterlijker dan Janson, te vertalen bereikte en hoe dicht hij het origineel benadert:

In 't dertigste van mijne jaren,
toen 'k had gedronken al mijn schande,
gans zot noch gans wijs te verklaren,
spijt leed en lijden allerhande,
die 'k heb ontvangen uit de handen
van bisschop Thibault d'Aussigny...
Al tiegt hij zeegnend door den lande,
ik zink voor hem niet op de knie.

De beroemde regel uit de even beroemde Ballade des dames du temps jadis:

Mais où sont les neiges d'antan?

[p. 1003]

vertaalt Janson foutief, pleonastisch en verre van letterlijk door

Waar bleef de sneeuw van 't wintertij?

Wat Janson mist - uit de twee aangehaalde fragmenten blijkt dit reeds duidelijk - is metier.

Anderzijds laat zijn optiek op Villon's oeuvre wel eens te wensen over. Andere fragmenten zijn echter beter geslaagd. Het geheel nochtans - en daarbij niet in het minst de verklarende noten in beeld (sic), die op een zeer stuntelige wijze de XV^e-eeuwse gravures trachten te copiëren - laat de indruk van improvisatie na, en doet ons met een sterke dosis scepticisme de in extenso-editie tegemoet zien.

Heel wat degelijker is het essay dat Dr. P.M. Maas in 1946 onder de titel François Villen, Dief, Roover, Moordenaar en Dichter liet verschijnen en waarmee hij zijn bescheiden doel: ‘bij verschillende lezers belangstelling opwekken, voor een schrijver die (hem) lief is’ naar wij verhopen zal bereikt hebben. Zijn prettig uitgegeven en met reproducties van gravures uit de Pierre Levet-uitgave van 1489 verlucht werk verdient het zeker, al vinden wij de titel speculatief en onjuist. Want het is niet bewezen dat Villon een moordenaar is, laat hij dan in een rixe, ongetwijfeld uit zelfverdediging, de priester Philippe Sermoise gedood hebben. Dit was echter geen moord, doch wel een manslag.

Dr. Maas heeft bij zijn uiteenzetting de chronologische methode gevolgd. Gepousseerde beschouwingen over Villon als dichter geeft hij niet. Zijn biographische uiteenzetting evenwel is rijkelijk geïllustreerd met citaten uit Villon's oeuvre en geeft over 't algemeen een zeer betrouwenswaardig beeld van Villon's tijd, leven en werk. Wij schrijven bewust over 't algemeen, want bepaalde details van Maas' essay weerstaan niet aan kritiek en in die zin is het ook voor rectificaties vatbaar. Zo hebben wij tot nog toe niet de minste zekerheid of kapelaan Maistre Guillaume (de) Villon een bloedverwant van François was en of de Roman du Pet au Deable werkelijk bestaan heeft als geschreven roman. Foutief

[p. 1004]

is ook de bewering, dat Villon's 7 balladen in het bargoens der Coquillards reeds ontcijferd werden. En moest dit zo zijn, waarom geeft Maas dan niet de minste uitleg over de passus

Beaulx enfans...

Si vous alez a Montpipeau

Ou a Ruel, gardez la peau...

waarin hij de ‘plaatsnamen’ Montpipeau en Ruel als zodanig laat doorgaan. Had hij even Thuasne (die hij overigens naast Champion en Longnon vergeet te citeren ofschoon Thuasne minstens even belangrijk is) nageslagen, hij had bevonden, dat het hier twee argotische zegswijzen geldt. De platonische verering van Villon voor Ambroise de Lorré, gade van Robert d'Estoutville, provoost van Parijs, is zeker een persoonlijke opvatting die wij niet zouden onderschrijven, want de middelmatige ballade die hij aan haar wijdt is zeer doorzichtig, doch niet in de zin die Maas meent.

Zeer naïef is ook de uitleg en de vertaling van volgende passus uit Le Lais

Et a maistre Robert Vallee
(.........
J'ordonne principalement
Qu' on lui baille legierement
Mes brayes, estans aux Trumillieres
Pour coeffer plus honnestement
S' amye Jehanne de Millieres

Dr. Maas vertaalt:

Item laat ik aan Robert Vallee
.........
Dat men den arme geve ras
Mijn broek, in pand in Trumillieres
Als hoofdtooi komt zij goed van pas
Aan zijn vriendin, de Millieres

en geeft als uitleg: ‘hij mag er het hoofd mee sieren van zijn vriendin, een nette manier om uit te drukken, dat Jeanne

[p. 1005]

de Millieres, wat wij noemen, de broek (draagt)’. Deze interpretatie - behoudens het gebruik der brayes (= petit calçon porté à même la peau) als hoofddeksel en Trumillieres, niet cursief ofschoon de naam ener taveerne - is in se aanvaardbaar; ofschoon wij de mening toegedaan zijn, dat de zinspeling voor een obscener verklaring vatbaar is. Ons lijkt deze interpretatie zelfs vanzelfsprekend.

Doch niet alleen aan deze, aan nog andere allusies gaat Maas voorbij. Wij treden hem echter volledig bij waar hij verklaart, dat deze anecdotische elementen weinig uitstaans hebben met de waarde van Villon's dichtkunst. Dit moest er hem echter toe aangezet hebben over Villon's poëzie, over zijn plaats in de Franse literatuur, over zijn tijdgenoten, over het door Villon gekozen genre uit te weiden.

Deze kritiek doet echter niets af aan de waarde van dit essay. Binnen de grenzen van zijn omvang en van zijn practische oogmerken blijft het een zeer goede inleiding - de eerste in onze taal - tot het oeuvre van Villon. En deze practische oogmerken wegen o.i. momenteel zwaarder in de schaal dan de voor kritiek vatbare en hier aangehaalde detailkwesties.

Beneden de Moerdijk is de belangstelling voor Villon niet minder groot, al moeten wij na de biographische roman van Paul Kenis (1929) wachten tot 1945 om als eerste aflevering van het poëzie-maandschrift De Spiegel enkele fragmenten uit Le Grand Testament te zien verschijnen. Zij zijn van de hand van Bert Decorte, die in het Nieuw Vlaams Tijdschrift ook de eerste 41 huitains heeft geplaatst en onlangs bij de uitgeverij ‘Het Kompas’ Villon's mooiste balladen, met de oorspronkelijke tekst in juxta, uitgaf. Dit is bij mijn weten de eerste uitgave die een rechtstreekse vergelijking toelaat. Het is hier niet de plaats om over Decorte als vertaler uit te weiden, al kunnen zijn vertalingen van Baudelaire, Apollinaire, Rimbaud beschouwd worden als een der sleutels tot zijn poëzie. Zijn er bv. tussen Germinal en de hallucinante verzen van Rimbaud contactpunten nawijsbaar, dan gaat Decorte als ballade-dichter op Villon

[p. 1006]

terug. Van epigonisme, van critiekloze beïnvloeding kan hier echter geen sprake zijn. Dit mag reeds blijken uit zijn vertalingen zelf, die meestal herdichtingen zijn in de geest van het origineel. ‘Deze vertalingen’, schrijft Herman Teirlinck terecht in zijn woord vooraf op de Baudelaire-traductie, ‘zijn zo veel meer dan wat men onder vertalingen verstaat: zij zijn inderdaad een door den oorspronkelijken tekst gehypnotiseerde gehoorzaamheid, die uit een rechtstreeks contact met de persoonlijke inspiratie is ontstaan, en de persoonlijkheid van den eersten dichter in het aandachtig en ontroerd wezen van den tweeden ontdubbelt en herhaalt.’

Bij het overzetten van Villon heeft Decorte zich niet zoveel vrijheden veroorloofd als bij deze van Les Fleurs du Mal, en dit ofschoon het modern Frans van Baudelaire hem toegankelijker moest zijn dan het Middel-Frans van de eerste - wat alleszins een meer dan eervolle vermelding verdient. Daarom kan men deze Villon-vertaling als nagenoeg volmaakt bestempelen. Nagenoeg, want hoewel Decorte veelal het juiste woord en het juiste rhythme treft, is dit slechts bij benadering het geval met de atmosfeer: steeds blijven er zekere imponderabilia die een volledig superposeren in de weg staan, wat eveneens kan gezegd van S. Georg's superbe vertaling van Baudelaire. Een zo grote volmaaktheid echter durft men van een vertaling niet verlangen. Eist men dit wel, dat kan dit slechts als een bewijs gelden voor de niet alledaagse waarde van Decorte's traductie.

PAUL VAN KEYMEULEN.