Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 3

[p. 773]

Naschrift, december 1948

Er is, sedert ik mijn rede in De Koepel uitsprak, in Nederland nog vrijwat over Toynbee geschreven. De Gids bracht in Mei een artikel van Prof. Dr. Th.J.G. Locher, en in October een van Prof. Dr. W. den Boer; onlangs verscheen een vertaling van de door Somervell verkorte uitgave van het grote werk, met een inleiding van Prof. Dr. J. Romein.

De conclusies van de twee eerstgenoemden verschillen niet essentieel van de mijne. Dat het uitgangspunt van Den Boer een ander is, maakt zijn betoog dubbel lezenswaard. Locher beweert ergens, dat ik in mijn rede voor het H.G. in de vertaling van een passage, waaruit Toynbee's bezorgdheid dat onze beschaving reeds ‘ingestort’ is, afgeleid kan worden, de hypothetische vorm onvoldoende zou hebben doen uitkomen. Ik kan deze gelegenheid niet laten voorbijgaan zonder op te merken, dat ik vertaling en oorspronkelijk heb vergeleken zonder te begrijpen wat het bezwaar kan zijn. Bovendien had ik die rede toch ook elders, evenals in de hier afgedrukte, duidelijk gemaakt, dat Toynbee zich omtrent de gesteldheid van onze beschaving tot dusver niet met volstrekte stelligheid uitgelaten heeft. ‘In zijn hart gelooft hij’ echter, dat zij in ontbinding verkeert - daar kan geen nauwkeurig lezer aan twijfelen.

Maar zo Toynbee zich hierover nog niet volledig heeft uitgesproken, zo hij bovendien reeds nu te verstaan geeft, dat er voor ónze beschaving, juist voor de onze, zelfs in dat ongunstige geval nog een wonder zou kunnen gebeuren, namelijk dat van een bekering, - dat in het algemeen gesproken zijn systeem geen pardon kent voor ‘ingestorte’ beschavingen, staat boven alle twijfel vast. En dit nu wil Romein mij nogmaals betwisten. Het is ietwat verwarrend dat hij begint over de vraag van de onvermijdelijkheid van de ondergang onzer Westerse beschaving en dan, alsof dit hetzelfde was, doorgaat met het probleem van de onvermijdelijkheid van ondergang na instorting in het algemene systeem. Van mijn interpretatie dat dit laatste wel degelijk de strekking van Toynbee's uiteenzettingen is, houdt hij in ieder geval vol dat het een vergissing is. De daarop volgende argumentatie is echter allerminst geschikt om mij van mijn dwaling te overtuigen.

Eigenlijk betoogt Romein niet, dat volgens de leer van de meester na een instorting ondergang kan uitblijven. Hij betoogt slechts dat ondergang in die leer niet zo erg is: het is maar een woord voor verandering. Inderdaad hangt Toybee's ondergangsbegrip samen met zijn opvatting van de beschavingen als afzonderlijke structuren. Romein zegt, dat ik daar geen rekening mee houd. Dat is niet juist: ik verwèrp die - typisch Spengleriaanse - opvatting. In 1946 schreef ik al dat instorting, ontbinding, ondergang, termen zijn, waarvan mij bij de lectuur van het grote werk de inhoud niet helder voor de geest wil komen te staan. Maar dat het begrip ondergang voor Toynbee

[p. 774]

niet zo'n ‘sinistere kleur’ zou hebben (dit zegt Romein), strijdt met tal van passages, waar het de welsprekende schrijver aanleiding geeft tot tragische waarschuwingen, verzuchtingen en vermaningen.

Romein is zelf van de klemmende kracht van zijn betoog ook niet zo zeker en laat erop volgen: ‘Zou men deze redenering niet aanvaarden, dan is er altijd nog’ (sic!) ‘de uitspraak van Toynbee zelf, waar hij letterlijk zegt, ‘dat wij niet op genade of ongenade aan een onverbiddelijk noodlot zijn overgeleverd’, maar integendeel ‘zelf de verantwoordelijkheid moeten dragen voor onze toekomst.’ O ja! Toynbee is gul genoeg met zijn uitspraken over onze vrijheid; de door Romein geciteerde komt uit een ander werk van hem, Civilisation on Trial. Maar het is toch wat veel gevergd, dat wij daarmee onze kritiek op het systeem zoals het in A Study of History uiteengezet wordt, het zwijgen zouden moeten laten opleggen. Toynbee is nu eenmaal onderhevig aan tegenstrijdigheden. Hij hinkt op twee gedachten, zoals Locher het in ditzelfde verband uitdrukt.

Intussen erkent Romein nu het irrationele in Toynbee en ziet daarin zelfs een gevaar. Niettemin verheft hij zijn werk als methodisch voorbeeld van beschavingenstudie nog hemelhoog en wil van mijn kritiek op het schijn-empirische en in wezen a-prioristische ervan niet weten. Hij heeft echter zelfs geen poging gedaan om die kritiek te weerleggen.

Nog éen opmerking. In Elsevier's Weekblad van 10 November stond een artikel van Toynbee zelf, waarin hij vertelt, hoe Spengler's boek hem het eerst in de richting die hij is blijven vervolgen, aan het denken heeft gebracht. Natuurlijk moet men daarom niet over het hoofd zien, dat hij zich in essentiële opzichten van Spengler afgewend heeft of zelfs tegen hem in verzet gekomen is, maar ik wist niet, dat de invloed die zich uit het werk laat aflezen, zo'n feitelijke grondslag heeft, en dat is een punt om te onthouden.

P.G.