Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 2

[p. 25]

In memoriam Toussaint van Boelaere

Indien hij zijn correspondentie bewaard heeft, moet er een brief in te vinden zijn, waarin ik hem meer dan tien jaar geleden schreef, dat hij in mijn oogen heelemaal geen goudsmid was, ja, opvallend minder goed schreef dan twee andere Van Nu en Straksers en dat het koele, gedistancieerde en precieuze van zijn werk, dat door niet begrijpenden nu eens aristocratisch en dan weer goudsmederij wordt genoemd, volgens mij niets anders is dan schuchtere terughoudendheid, vrees zich bloot te geven.

Ik heb den brief niet bewaard waarin hij antwoordde dat vooral dit laatste juist gezien was en dat hij na zooveel jaren nog altijd in beraad was of hij zich zou durven uitspreken, eenmaal en volledig.

Na de bevrijding schreef mijn oudste zoon ergens toevallig: ‘het snoeperig proza van Toussaint van Boelaere’ en kreeg onmiddellijk een langen brief, waarin de oude man den twintigjarige toelichtte hoe natuurlijk, vlot, vlug en heelemaal niet goudsmidachtig hij schreef.

Hij was dus geen goudsmid, noch er op gesteld zoo te heeten. Heeft hij het compliment, dat eigenlijk niet erg complimenteus is, altijd glimlachend en misschien wel dankbaar aanvaard omdat het complimenteus was bedoeld, het heeft hem nooit misleid of verblind.

[p. 26]

Nu het oogenblik gekomen is om hem stilaan te leeren zien zooals hij was, wat gemakkelijk is voor schrijvers die alleen hun boeken in de wereld zonden, maar moeilijk voor hen die daarnaast ook een rol speelden, speciaal wanneer het een polemistenrol is, nu moet eerst de goudsmidvergissing herzien worden. Want van een echten goudsmid bewaart men de juweelen zorgvuldig, maar van een litterairen goudsmid niets. Van een schrijver blijft slechts het menschelijke.

Zeker, hij was in hart en nieren Van Nu en Strakser, woordkunstenaar, vormverzorger en wilde het zijn en blijven. Hij durfde zich als mensch uit trots en schuchterheid niet brandend belijden en zoo durfde hij zich als schrijver ook niet vertoonen in slordig litterair kleed. Hij koos en herkoos, wikte en woog elk woord, ordende de deelen en cadans van zijn volzin, gelijk de bedeesde zich voortdurend in den spiegel controleert en dat alles met het onuitsprekelijk welbehagen van den artist en lettré.

Maar dat stijlprincipe was niet litterair, het was gewoon menschelijk. Daar ligt het verschil waarop alles aankomt. Zijn schrijven heeft niet de preciositeit van den virtuoos die zichzelf beluistert, het is doodgewoon het zeer natuurlijk aarzelig spreken van den bedeesde, die zich voortdurend de hand voor den mond houdt als hij iets gaat miszeggen en zich bestendig corrigeert met tusschenzinnen: ‘althans naar mijn meening’, ‘zoo wil het mij ten minste voorkomen’ en dergelijke.

Deze bedeesdheid is natuurlijk zoowel hoogmoed als ootmoed, maar in geen geval goudsmeedkunst. Het is moeizame, menschelijk boeiende zelfuitdrukking. Deze evolueert van de objectieve jeugdnovellen naar de direct belijdende latere verhalen en daartusschen staan de essays, alle van denzelfden erudiet. Zij evolueert ook vormelijk zeer diepgaand. Indien dus de schrijver van ‘Landelijk minnespel’ en ‘Petruskens einde’ een goudsmid is, is die van ‘Turren’ en ‘De doode die zich niet verhing’ het niet meer, of omgekeerd.

Hij had met al de Van Nu en Straksers gemeen de hooge waardeering voor letterkunst, waardoor deze generatie de literatuur een belangrijke plaats heeft doen innemen in het cultuurleven van ons land. Hij had dit respect voor de kunst, dit hoog achten van het geesteswerk misschien nog meer dan

[p. 27]

zijn kameraden. Geen categorie van menschen stelde hij hooger dan de kunstenaars. Als hij herhaaldelijk argumenteerde dat de letterkunde, ongeveer het eenige dat van de Hellenen is overgebleven, de belangrijkste, verhevenste en duurzaamste uiting van de volkeren is, was hij daar oprecht en diep van overtuigd. Een groot schrijver was in zijn oogen grooter dan om het even welk ander groot man. Letterkundige te zijn was dan ook zijn trots. Dit was wat men zijn hoogmoed heeft genoemd, en even dikwijls verkeerd begrepen als zijn stijl, een zelfbewustheid van zijn standpunt volkomen natuurlijk, begrijpelijk en gewettigd en die niet uitsluitend diende tot zelfverheffing. Een boek was voor hem belangrijker dan voor ons, een relatie met een groot buitenlandsch schrijver waardevoller. Zijn belangstelling in jonge talenten, zijn ijver voor alle letterkundig vereenigingsleven, het ging alles uit van dat zelfde dieper besef van de importantie van letterkunde.

Ik geloof oprecht dat deze objectieve hoogmoed niet verder ging, dat deze zeer gecompliceerde mensch zichzelven alles behalve overschatte, wat toch maar eerst echte hoogmoed zou zijn geweest. Hij was daarvoor te verstandig, te bedachtzaam, te zelfcritisch en van een twijfelzucht die aangrijpend kon worden. Men moet zich als bewijs niet noodzakelijk zijn ziekte van het eerste oorlogsjaar herinneren. Men kan nu nog altijd zijn ‘Doode die zich niet verhing’ herlezen. Zoo schrijft geen ijdeltuit. Deze ziel heeft de donkerte gekend waarin de forten van de hoovaardigheid geluidloos worden opgeblazen en de murwe, hulpelooze, kleine mensch, alle ijdelheid verzaakt om zich in deemoed en kracht te herscheppen. Indien hij ze niet had gekend zou hij niet geheel zijn leven teruggeschrikt zijn voor de volledige zelfbekentenis. Maar wij weten er toch genoeg van om dwars door zijn zelfbewuste regelen hem te erkennen in genegenheid.

Zijn ziekte heeft hem belet de eerste oorlogsjaren met ons mee te leven. Daardoor was hij eenigszins in het geval van de afwezigen van Londen en elders, waren er dingen die hij niet begreep en nam hij soms een standpunt in dat ons bedroefde. Zijn leeftijd bracht mee dat hij zich niet gewillig liet beleeren, zijn letterkundige preferenties misleidden hem. Hij sprak mild over zwaar veroordeelden wier talent hij hoog

[p. 28]

schatte en keerde zich tegen peccadilles van auteurs die hij niet kon bewonderen. Hij was zich van deze en andere ongelijkheid niet bewust, want hij wilde kost wat kost rechtvaardig zijn en zag de onverdraagzaamheid niet in zijn strijd tegen de onverdraagzaamheid. Moeizaam, traagzaam, maar duidelijk evolueerde hij naar de bezadigde humaniteit, waarvan zijn naaste vrienden hem het voorbeeld gaven en er zijn gebaren en stappen die hem tot eer strekken.

Het Vlaamsch letterkundig leven lijdt een zeer zwaar verlies. Hij was de patriarch wiens alomtegenwoordigheid als het symbool was van de continuïteit onzer literatuur. Hij wist de jongeren tot zich te trekken of te laten komen, hij wist ze in te wijden in den goeden korpsgeest. Hij was sterk in het handhaven van het parallelisme tegenover den staat die de Vlamingen wel zou durven voorbijzien en in het cultureel leven der hoofdstad, dat uiteraard minder aandacht had voor onze letterkunde. Hij onderhield de internationale relaties, onvermoeibaar in het propageeren van ons litterair bezit naar alle windstreken en vindingrijk in het bedenken van letterkundige manifestaties. In al deze hoedanigheden komt hij ons thans onvervangbaar voor.

Wij zullen hem ons echter vooral blijven herinneren als een echt en verfijnd kunstenaar, een intellectueel van ruime cultuur, die een voor velen ondoordringbaar, maar zeer gevoelig mensch was.

GERARD WALSCHAP.