Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 1

[p. 871]

Arthur van Schendel
1874-1946

Arthur van Schendel gold als een der grootste prozaschrijvers die Nederland heeft voortgebracht. Doch hij was meer dan dat. Hij was voor zijn volk een nationale gestalte, voor zijn vakgenooten, jong en oud, een voorbeeld en een maatstaf.

Van Schendel heeft een lang menschenleven gewijd aan één aangelegenheid: de letterkunde en meer in het bijzonder, aan zijn letterkundig werk! Hij heeft zijn bestaan georganiseerd zoo dat alle krachten en alle mogelijkheden onder de gunstigste omstandigheden konden samen werken ten bate van zijn kunst. Hij heeft geestkracht noch tijd verspild. Hij heeft zich nimmer met politiek bezig gehouden. Hij kende geen andere eerzucht dan om een goed werkman te zijn en hij hield zich daarom ver van alle maatschappelijke en wereldsche verplichtingen. Wij weten allen hoe vele kunstenaars zich van hun eigenlijke taak laten afbrengen door onwezenlijke bijkomstigheden, hoe zij roem en eer nastreven, hoe zij hun tijd verdoen in salons en wachtkamers, hoe zij een belangrijk deel van hun energie misbruiken voor vruchtelooze, doellooze konkelarijen. Het leven van van Schendel echter, dat een harmonisch geheel vormt, heeft zich immer gekenmerkt door een weloverwogen economie. Hij heeft veel gewerkt; maar, vooral in zijn jeugd, heeft hij nooit vergeten,

[p. 872]

dat een kunstenaar moet leven om te kunnen werken. En zoo heeft hij zich immer den tijd gegund voor alle zaken die het leven belangrijk, boeiend geschakeerd, warm en aantrekkelijk maken. En één van de grootste vreugden van zijn leven, onuitputtelijke bron voor zijn vondsten, was zijn reisdrift. Het was geen toeval, dat het hoofdwerk van zijn jeugdperiode, thans één der klassieke boeken van onze letterkunde, den naam droeg van een zwerver: Een Zwerver Verliefd en Een Zwerver Verdwaald. Hij schreef deze verhalen toen hij zwervende was, ergens in een klein plaatsje met een onuitspreekbaren naam, in Wallis. Het zwerversmotief komt eindeloos geschakeerd door alle perioden in zijn werk voor. Zoo is het ook geen toeval dat hij, die zelden of nooit een letterkundige studie schreef, twee biografieën in het licht zond: één over den reizenden tooneelspeler Shakespeare, één over den tragischen vagebond Paul Verlaine. De twee groote figuren uit zijn tweede, rijkste scheppingsperiode, ik bedoel Brouwer uit Het Fregatschip Johanna Maria en Rossaart uit De Waterman, zijn zwervers. Arthur van Schendel heeft zijn gansche jeugd en jongelingsjaren een zwervend bestaan geleid. Hij werd geboren in Nederlandsch Indië, ging school in Nederland, maar nauwelijks volwassen trok hij er op uit. Eerst naar Engeland dat hij grondig bereisde, daarna naar Skandinavië, later naar Spanje, Italië, Duitschland, Frankrijk en naar het Heilige Land. Omstreeks 1910 vestigde hij zich te Ede in Gelderland en dit verblijf duurde betrekkelijk kort. In 1920 verliet hij Nederland voor goed. Wel kwam hij er geregeld terug, meestal in den winter, maar zijn domicile had hij toch in Italië. Het is kenmerkend voor den aard van van Schendel's persoonlijkheid en van zijn werk, dat hij in zijn Hollandsche periode Italiaansche stof, in zijn Italiaansche uitsluitend Nederlandsche stof verwerkte. Deze wezenstrek namelijk, dat hij alléén kon schrijven over een werkelijkheid waarmede hij niet onmiddellijk in verbinding stond, vormt het romantische in van Schendel. Er is al menig bladzijde volgeschreven over de vraag of van Schendel een romanticus is of wat men noemt een klassisist, een klassieke natuur. In de Nederlandsche literatuurgeschiedenissen wordt hij gewoonlijk aangeduid als een neo-romanticus, doch ikzelf en enkele anderen die zich verdiept hebben in van Schendel's

[p. 873]

levenswerk, zijn van meening, dat dit een al te simplisistische voorstelling van zaken is. Niemand is geheel dit of geheel dat en van Schendel had een zoo rijke menschelijkheid, dat daarin de meest uiteenloopende eigenschappen in boeiende tegenstellingen herkend kunnen worden. Hij bezat inderdaad enkele romantische, misschien zelfs sterk romantische neigingen; maar ik geloof stellig dat zoowel in zijn wezen als in zijn werk klassisistische grondtrekken overheerschen, en wel: het verlangen naar evenwicht, zuiverheid, spaarzaamheid met middelen en het vrijwillig aanvaarden van een sterke geestelijke en technische discipline. Wanneer men belangstelt in dit probleem, dat inderdaad één van de kernproblemen van van Schendel is, dan moet men één van zijn hoofdwerken bestudeeren, den roman Een Hollandsch Drama. Deze kan, naar mijn opvatting, beschouwd worden als een verbeelding van de botsing tusschen de klassistische en romantische grondtrekken in dezen schrijver en in ieder levend, dat wil zeggen denkend en voelend mensch.

Ook toen hij in Italië gevestigd was, bleef van Schendel zwerven, maar zijn tochten brachten hem niet meer zoo ver van huis af als in zijn jeugd. Gewoonlijk werkte hij ingespannen, dag in dag uit, aan het boek dat hij onderhanden had. Het was vooral in de laatste jaren voor den oorlog niets ongewoons voor hem om tien tot twaalf uur per dag schrijvende door te brengen. Maar was het werk voltooid, dan beloonde hij zichzelf met een reis die soms vele weken duurde, doch die hem nooit buiten de grenzen van Italië bracht. En terwijl hij zoo het land van zijn keuze doortrok vol belangstelling voor oude legenden en verhalen, rijpte in hem het nieuwe boek, dat hij zou gaan schrijven en dacht hij dus met de verhelderende intensiteit van het verlangen, aan het midden waarin dit zou spelen: Holland! Ik geloof dat géén Nederlandsch schrijver zoo heftig en diep de hunkering naar Nederland heeft gevoeld en uitgebeeld. En dit verheven heimwee concentreerde zich in twee vizioenen, in een visioen van het heldere, snelle, koude water en in een visioen van de schemerige intieme beslotenheid van onze oude steden. Ik herinner aan wat ik zijn meesterwerk noem, De Waterman en vooral aan het laatste deel daarvan, dat één hymne op het Hollandsche water is. Zij die Holland kennen, weten dat

[p. 874]

van Schendel daarbij aan de Waal gedacht heeft. Maar wat hij ons geeft, is niet zoo beperkt; het is niet één rivier, het is een synthese van alle Hollandsche stroomen. Met Een Hollandsch Drama voert hij ons naar Haarlem en wederom is het niet alleen Haarlem, hoewel men die stad duidelijk herkent, maar een samenvatting van alle steden die als Haarlem doordrenkt zijn met een Nederlandsche traditie van eeuwenher.

Het is één van de merkwaardigste verschijnselen van onze letterkunde, dat juist deze van Schendel, deze zwerver, die het grootste deel van zijn leven buiten het land doorbracht, deze cosmopoliet die zich gemakkelijk aanpaste bij vreemde gebruiken en die vreemde talen vloeiend sprak, de meest Hollandsche van al onze Hollandsche schrijvers zou worden. Hij heeft Holland en het Hollandsche ontheven aan het kleine en tijdelijke en ik geloof dat hij er in geslaagd is een nieuwe wereld te scheppen, een nieuw vaderland, dat veel Hollandscher is dan Holland zelf. Hij ontdeed Holland van het vluchtige, van het onwezenlijke, van het oneigenlijke en hij maakte het tot een symbool, tot een duurzaam beeld, doch zonder het daardoor van zijn levenskracht te berooven. En zoo is het ook met zijn menschengestalten, zij zijn méér dan menschen, zij vertegenwoordigen een menschensoort, belichamen een bepaalde geesteshouding, zonder echter daardoor hun menschelijke waarschijnlijkheid in te boeten. En daarin ligt, geloof ik, het kenmerk van een werkelijk groot kunstenaar: dat hij het bijzondere weet te veralgemeenen, het tijdelijke te verduurzamen, zonder dat hij er de drift en de beweeglijkheid van het leven aan onttrekt.

Arthur van Schendel, die tegelijkertijd teruggetrokken leefde en toch zeer toegankelijk was, die zijn werk boven de actualiteit uit hief en die toch innig belangstelde in de groote gebeurtenissen van de wereld, was voor zijn tijdgenooten en voor de jongeren een klassiek voorbeeld van schrijverswaardigheid. Hij heefd een domineerende plaats in de Nederlandsche letterkunde verworven uitsluitend door zijn werk. Nooit heeft hij één concessie gedaan, nooit heeft hij gunst of bijval gezocht. De liefde en de bewondering die hem van alle kanten toestroomden heeft hem vooral in de jaren voor den oorlog innig verheugd, - de bezetting van Nederland

[p. 875]

en het lijden van zijn volk daarna, hebben zijn van huis uit krachtige natuur gesloopt en toen de bevrijding waarnaar hij zoozeer verlangd had, eindelijk kwam, waren zijn dagen geteld. Met Arthur van Schendel hebben wij onzen grootsten prozaschrijver verloren en verloor Nederland een Nederlander die er op een blijmoedige, natuurlijke wijze prat op ging, Nederlander te zijn.

JAN GRESHOFF.