Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 1

[p. 190]

Enkele aphorismen

Ter inleiding

Er ligt een groot welbehagen in, te midden van veel teleurstelling en verdriet, elken neep van het leven in aphorismen om te zetten. Zij zijn een verkapte vorm van lyrisme, met zijn kreten en protesten. In jongere jaren zou ik het niet hebben beoefend, omdat het soort van zelfbelijdenis in aphorismen streng gezuiverd wordt van al het particuliere, van wat op het dagelijksch plan persoonlijk ervaren wordt, van de directe oorzaken van leed en de struikelsteenen des harten. Althans oogenschijnlijk. Wijzer wordende in het menschelijke, is het goed de pijnen en personen niet te noemen, die aanleiding gaven tot het vastleggen van eenige waarheden over het wezen van onze soort. Zooals het mij ook goed voorkomt zich tot het algemeene te verheffen. Men kan er sereniteit en stoïcynschen troost bij winnen.

Ik ontveins mij niet, dat veel van navolgende aphorismen door den tijd zijn gekleurd, waarin zij werden ervaren en geschreven. In schoonere tijden zouden zij wellicht hier en daar wat meer zonnestralen van den menschelijken aard ondervangen. Aangezien ik deze uitspraken als een vorm van lyrisme beschouw kunnen zij inderdaad aangevuld worden met fleuriger waarnemingen, die te doen vallen als op het moreel plan er milder weer heerscht. De mensch is nu eenmaal dikwijls leelijk als gij hem schoon verwacht. Het is ook wel eens andersom. De mensch is in staat schoon te zijn, ondanks zijn menschelijke natuur, waarvan scherpzinnige

[p. 191]

moralisten weten, dat zij onmenschelijk is.

Om hem lichtvaardig te idealiseeren is er nu minder aanleiding dan ooit. Dat de mensch menschelijk is, zwak, zelfzuchtig, gierig, wulpsch - de lijst der eigenschappen kan tot in het oneindige aangevuld worden - dat verwondert mij niet. Maar dat hij er, trots alles, het menschzijn eerbiedwaardig kan afbrengen, dat is een reden om zich over te verheugen. Meer zelfs: wat een prachtig schouwspel biedt hij niet, uit welken gezichtshoek men hem ook gadeslaat. Hij is immers een tragische figuur, een bezetene en een wonder. Hij is een larf, koddig, giftig en monsterachtig. Hij is een vlinder. Tusschen alle uitersten is hij oneindig verscheiden, met de vreemdste mengselen en contrasten. Het ergste van al: hij is vaak zoo onbeduidend, dat zijn voet geen spoor laat en zijn verbranding alleen wat onaangename lucht.

Het ware hem nochtans onrecht aandoen hem uitsluitend te beoordeelen naar enkele van zijn standen en handelingen in gebroken tijdsgewrichten en buiten zijn natuurlijk verband. Er zijn immers oogenblikken waarop slechts weinigen een goed figuur slaan. Daartegenover staat, dat het al te bedrieglijk is, wanneer men den mensch fotografeert nadat hij toilet heeft gemaakt en op momenten, dat hij naar zijn gade glimlacht, al zijn kinderen rond hem verzameld zijn en hij een welgedane harmonie afstraalt.

Derhalve komt het er op aan goed te bepalen, dat navolgende aphorismen werden beproefd in eenige onzalige dagen.

Kleine suite

De mensch in nood is alleen. Tenminste gedurende de windstilte, die den storm voorafgaat. En zeker in het orkaan zelf. Misschien is de mensch in een orkaan nog schoon, omdat in hem, zooals in zijn eenzamen buurman, het instinct om zelfbehoud zich zoo spontaan te weer stelt.

In een cataclysme is niets zoo ontstellend dan de plotselinge onthulling, dat wie er buiten blijft, zoo goed genesteld zit in zelfgenoegzame placiditeit. Vergaan is niets, maar die

[p. 192]

ontgoocheling te moeten verduren over alle falen van de menschelijke solidariteit.

Die placiditeit is de ware ratio; zij wikt en weegt tusschen mogelijke en gewaagde pogingen tot redding en verwacht heul van den tijd.

De mensch is weinig waard uit zich zelf. Zijn betrekkelijk goede houding ontleent hij meestal aan zijn kader of aan den waakhond. En nog moet men hem niet van al te nabij bekijken: kader en waakhond hebben hem bijzonder goed op huichelarij gedrild.

De huichelarij is een tweesnedig mes, maar maakt de samenleving mogelijk. Indien elkeen in alle omstandigheden vrank en onmeedoogend zijn meening zei... Het duel zou weer in de zeden moeten worden gebracht: in een degenstoot is er tenminste iets openhartigs.

Tact is een van de genadige vormen der huichelarij.

De mensch is er dol op gesteld zich over den tact te begoochelen. Hij houdt zoo zeer van zich zelf, dat hij zich met den genadigen vorm der huichelarij als met de waarheid zelf gelukkig prijst.

Verschrikkelijke eenzaamheid van den mensch. Men heeft hem uit tact een halve waarheid gegund en een halve waarheid verzwegen. Met de som van halve waarheden staat hij in een denkbeeldige heele waarheid alleen.

Er is iets schooners dan de opperste rechtvaardigheid: het hart, dat zich boven alle beleedigde voorschriften en regelen verheft en het hoofd van een verloren sterveling stut.

Het sublieme vindt men misschien in zijn zuiversten vorm in de echtelijke liefde en in de liefde van moeder tot kind. Ik zie vrouwen haar echtgenoot volgen in den diepsten nood en de algemeene verwerping. Zij hebben hem lief, ondanks al zijn fouten en vergissingen, ondanks zijn misdaden en mis-

[p. 193]

lukkingen. Zij bieden hem het laatste hart waaraan hij steunen kan. Op het moederhart na.

Het sublieme is niets anders dan de schoonste vorm van het menschelijke. Regel, voorschrift, wet, belang, geld, openbare zaak, - elke abstractie bevat een valbijl. Antigone, très douce et très pure? Regel, wet, openbare zaak, - 't moet al wijken voor die stem van het bloed en de zusterliefde. Krijgt die doolaard geen graf? Sterf dan mede, zoete Antigone. De wet moge heilig zijn. Heiliger is de wet der liefde.

Weest gegroet, moeders en vrouwen, wees gegroet Antigone, weest gegroet zeldzame harten, die de grenzen der eigenliefde overschrijdt, weest gegroet, arme zondaars, en allen, die u menschelijk behandelen kunnen.

Helaas, helaas, alle vriendschap is door eigenliefde begrensd. Erger nog, zij is een vorm van eigenliefde, maar ook daarin is de mensch dikwijls slordig en onaandachtig.

Waarom helaas, helaas? Is zij het steunpunt niet van alle leven? Zelfzucht? Zij vaart met alle zeilen uit. En dan, zij biedt de beste verdediging tegen dien vreemden broer, den mensch.

Verzwijgt men iets uit liefde, dan heet die halve waarheid als die halve leugen goedertierenheid. Verzwijgt men iets uit haat, dan scherpt de geest zich in berekening en list, die samen sluwheid vormen. Pracht van de taal, die alle transsubstantieeringen van haat tot liefde en heel dat stel hartstochtelijke gistingen kan noemen.

En dat wij allemaal uit Brueghel zijn, elkaar als blinden leiden, doen tuimelen in de sloot, bij grollen en bij grienen.

Er is maar één ding erger: wij zien en wie heeft nimmer wie hem lief zijn in een sloot geleid? Van onze vijanden en wie ons onverschillig zijn gezwegen.

Heel veel weldoeners zijn hypocriete gierigaards. Zij worden plotseling zuinig, traag en bovenal censoren van de goede zeden.

[p. 194]

Als iemand mild en ongemeen vrijgevig is, hoed u. Stel u de vraag waar, wanneer en in welken vorm hij zijn gave met woekerinterest weer opvorderen zal.

De ware, de ruime, de vorstelijke vrijgevigheid put tien tegen één uit andermans zak.

De mensch verafschuwt andermans verdriet als een soort van melaatschheid. Niets boezemt meer afkeer in dan het gezicht van tranen. Wie zwak genoeg is verdriet te laten blijken schept leegte in zijn huis.

Het zwijgend nat, dat leekt mij langs de kaken... Tranen, Guido Gezelle wist het, zijn uitsluitend bestemd voor de intimiteit. Er is iets onbetamelijks in het laten zien van een behuild gezicht.

Er zijn de feiten en de affecties, die ze dragen. Onderdruk de affecties. Avalez votre clef.

De denker denkt goed als hij op eigen kracht denkt. Hij klimt op langs de treden van een logika, die hij stuk voor stuk opbouwt. Denken onderstelt onverbiddelijk bevestigen van de persoonlijkheid.

De groep daarentegen installeert zich gemakkelijk in compromissen tusschen tegenstrijdige ideeën, als hij ze niet zooals het lijk van Patrocles uiteenrukt. Het gemeenschappelijk denken levert anderzijds soms ernstige correcties op dwalingen op. De personaliteit gaat voor.

De gedachte der kudde is op één doel gericht: kudde te blijven en ze niet te laten uiteenvallen. De nonconformistische gedachte rukt de kudde uiteen. Of brengt ze in het goede spoor.

Waardigheid van den mensch: mensch onder mensch te zijn, kameraad onder kameraden, en toch niet alle persoonlijk denken prijs te geven. Bereid om in de schare te staan, gereed om den kuddegeest af te leggen. Want de geest moet zich altijd opnieuw verheffen boven het verzinken in de ge-

[p. 195]

makzucht der menigte en de slijtage der idee wanneer ze gemeengoed wordt.

De eigenliefde en het instinct om zelfbehoud zijn zoo weinig van elkaar te onderscheiden, dat zij gevoeglijk over één kam kunnen geschoren worden. Uit eigenliefde, uit instinct om zelfbehoud sluiten de armen zich bij andere armen aan, de rijken bij andere rijken, de letterkundigen bij andere letterkundigen. Zij hebben evenveel redenen om elkaar te lijve te gaan als om sterkte bij elkaar te zoeken. Uit eigenliefde en instinct om zelfbehoud loopen de armen naar sommige rijken over, de rijken naar sommige armen, klampen de talentloozen zich aan de begaafden vast en laten de begaafden de talentloozen niet vallen zooals ze dat in gemoede doen. Tegen grootere machten ontstaat uit eigenliefde en instinct om zelfbehoud het verband, dat den schoonen naam solidariteit voert. De solidariteit is meestal het grootst onder de ‘have nots’ en wordt onder hen met den meesten ernst van onnoozele bloeden beoefend.

Uit eigenliefde en instinct om zelfbehoud wordt de solidariteit verraden zoodra er stormen of rampen dreigen.

Instinctief desolidariseert eenieder zich van de verliezende partij. Of wie er als dusdanig uitziet.

De desolidarisatie spaart vrienden noch verwanten. Zij berijdt de zuivere principes.

De grootste lafheid gaat in zuivere principes vermomd.

Uit eigenliefde en instinct om zelfbehoud spreekt de mensch de waarheid, is hij eerlijk en vergevensgezind, gaat hij zoo ver sommige deugden te beoefenen. Al het andere levert te veel ongemakken en gevaren op.

Bemin uw evennaaste zooals u zelf, uit liefde tot God. Wat een heroïsme wordt daar aan den mensch gevraagd. Een ander te beminnen zooals zich zelf, en met zelfverloochening dan nog wel, - uit liefde tot God. Eén toegeving aan de men-

[p. 196]

schelijke natuur: zijn eigenliefde is norm voor de naastenliefde. Het ware onmenschelijk minder eigenliefde dan naastenliefde te vragen.

Ik sluit de oogen. Het kan mij niet ontsnappen, dat zoo vaak de eigenliefde in het centrum van de naastenliefde staat.

Vergevensgezindheid is dringender noodig dan rechtvaardigheid. Zooals de mensch mensch is verdraagt hij de volstrekte strengheid der rechtvaardigheid slechts als destructie.

MAURICE ROELANTS.