De Nieuwe Gids. Jaargang 9

[p. 113]

Letterkundige tijdgenooten.

De geschiedenis van hetgeen is, leeft een plan lager dan het Wezen van het wordende.

Een overzicht van de letterkunde dezer Tijd, een tijd van aktie alleen bij ons te lande, alleen bij ons met Amsterdam als centraal magazijn van kracht, een tijd wier groei aan het schoone land, onder de voeten van deze wandelende houtpilaren van menschen door, is losgewrongen, door Multatuli niet, die de baldadigheid was, en door Huet niet, die het gevoelig vernuft was, in een doorluchtiger sfeer zelfs door Jacques Perk niet, die nièt werkte met een ijzeren vuistenpaar aan den toestel des Volks, maar deinde, o rein kortstondig zweven, als in Engelen-gedaante boven het dufdeftig niet alleen maar duf dwaas, duf droomend beweeg van het geslotene want geestlooze - al scheen het, onwaarlyk, wel eens eenen oudachtig-mondaine en ondeemoedige als Vosmaer, dat Hij liep op den grond en sprak tot hem den wereldling, die zich dichter dacht, als mensch tot mensch, Hij die den grond heeft geraakt om uit de schier geruchtlooze kontemplatie die zijne Ziel zelve was, de kiemen te leggen in de taal, voor een geluidsbloei, als thans mag klinken, doch niet die, welke een Natie zich doen herstellen rechtstandig ten Hemel, - het overzicht van de letterkunde

[p. 114]

dezer tijd geboren, toen begon te werken, te breed en te diep om gansch meegevoeld te worden door die daar leefden, Willem Kloos, als den Duivel der Schoonheid, òmdat hij wilde: òf de menschen voelende de Schoonheid en Die wetgevend almachtig, òf de gruwbare verdoemenis van hunne lichamen zonder devotie en in proza begon te werken als opvolger van Busken Huet, opvolger in tijd en in grootte en wien geen spranken van geest, maar een bliksemen van gevoel, van haat en van liefde sloeg door de borst, wijl zijne armen bevende omvatten heel het letterkundig land, - het gezicht naar deze Tijd, is als het zien naar een veld, vol mannen en vrouwen, hooge voorhoofden, klinkenden polsklop, strak-lijnige gezichten vol wil, en waar de breede handgebaren of rythmische woordenspraak elke zijn openbaringen in deze lucht boven de groene weiden van ‘Schoonheid op aarde, in menschen welbehagen’, wijl om hen heen, om allen ‘die willen en kunnen’ heen, stoeien de kinderen die nog geen mannen en vrouwen zijn, wier kromlynige buitelingen en mimische roepen guirlanden van liefheid lenden aan de zijden.

Jacques Perk, Willem Kloos, Boeken, Gorter en van Deyssel. De eerste bundels van Hélène Swarth, een lief boekje van den Kleinen Johannes, Verwey Cor Cordium, een boek van Couperus Eline Vere, dat zijn de mannen wier woorden na '80 tot leven kwamen, dat zijn de boeken, die nog kunnen gelezen worden al gaan van die ze maakten thans zeker de meesten hun ondergang tegemoet, alle die eersten voor een deel echt van het land, voor een ander deel op Hollandschen stam geënt uit Duitschland, en uit het Klassieke van Rome en Griekenland en uit Engeland en Frankrijk, als ware hunne gevoeligheid verdeeld, als dronken zij eens elders, maar gaven toch aan dit eene kleine land het beste, allen aan dit Volk hunne verrukte zieningen, elders gewekt. En zoo moest het gaan, Holland was niets meer, - komt ook niet nù eerst weder op, de wel doorvoelde en rijp overdachte liefde voor wat Holland was twee eeuwen geleden? - Holland wàs leeg, maar boven zich voelde het de

[p. 115]

begenadiging en is het of zoo een gansch werelddeel schatting langde om hier te bewaren om ons te verrijken, tot eindelyk de waarachtig vaderlandsche poëzie, waarhenen Verwey heeft gegrepen zonder te bereiken, als een zonnebloem in deze tuin ontlook in de eerste puur Hollandsche Dichteres, van wie wij maar schijnbaar luttel kennen, Henriette van der Schalk, inderdaad het kracht-beginsel van wat nu en voortaan klinken zal binnen de ommuring dezer grenzen.

De regeneratie van de Hollandsche nieuwe letterkunde zal altijd weten wat den zomer van 't jaar '93 voor haar is geweest.

Zoo is de beweging in wezen geworden: van Eeden van wien eens zeer juist gezegd is, dat die de eenige was absoluut zonder stijl, d.w.z. zonder persoonlyk leven, en Verwey niet een voortbrenger maar een kunstproduct zelf, nu ook voor de menigte verloren, waarom? maar wij hebben te buigen voor deze schikking en scheiding waarvan wij de noodzaak niet begrijpen al voelen wij hun ondergang en kunnen die konstateeren, en als wij diep en ernstig zien in de toekomst van dit volk zwijgen wij liever van dezen.... alle anderen (de Gorter en de van Deyssel van nader aan te duiden perioden uitgezonderd) van wie elk woord inhoudt een zieleprobleem staan, o anders, maar misschien nu in hooger, een lichter en luchtiger sterkte, staan nòg omhoog, vrij van elkander nu en daarmee wellicht nader aan elkaar, in allen geval met hunne voeten vaster op den Hollandschen levensbodem, waarover zij vroeger wel zouden gevlogen zijn, ware ook niet de wiekslag der felste passie alleen, der hoogste lyrische aandoening alleen, der hoogste wonderen barende fantazie alleen onmachtig gebleken een Kunst opgeheven te houden, die zich voelde buiten het rondom bewegende leven in de ziel van het volk en in de praktijk van zijn doen, die zich voelde om een formule te bezigen: niet onmiddelyk dòòr het samenleven, vòòr het samenleven, maar uit den eenling voor het genot van den eenling en voor dat van enkele zijner verwanten, naar graden van die verwantschap. Want welke verschillende waarden al niet de

[p. 116]

artiesten gaven aan de Kunst, de gelukgevende, de deugdzame, want genotgevende, de Kunst is passie, een dubbeltongigheid bijna zoo hinderlyk als Kunst is de hoogste luxe (v. Deyssel), definitie's die waar zijn en onwaar hoe men ze draaien wil, en daarom verdoemd,... men konde er een regenboog Kunst-Anagrammen van bouwen over de anarchie in het denken van die tijden wanneer zij niet verwaterde bij het herinneren der Litteraire Kronieken van Willem Kloos, waar als een helder zonnelicht bij voortduring schijnt, en in allerlei kleurschakeeringen kaatst tegen de werkelykheid in de letterkunde dier dagen deze eene eenvoudige waarheid: Kunst heeft alleen goed te zijn, d.i. de zoo zuiver omlijnd mogelyk in taal gedrevene plastiek van het waargenomene door een mooi mensch, en waar de nadere omschrijving van het wezen der Kunst als verschijnsel boven de wereld der menschen werd overgelaten voor filozofische kritiek.

Ook deze laatste is ingewijd door Willem Kloos in ‘Verleden, Heden en Toekomst’ en zoo is het dat wij, die aan den vooravond staan ook van een nieuwe Kritiek, voor dat deel dezer werkzaamheid hebben voort te bouwen op de fundamenten, waarop de visie achter dat beste en machtigste in Hollandsch proza geschreven stuk leven is gebouwd en waarvan de Litteraire Kronieken in essentie zelve de hoek-steenen zijn:

De Schoonheid opperste wetgeefster, niet oorzakelyk als bloei van gedachten in menschen die men dichters of kunstenaars noemt, en die dan buiten het Leven zouden staan, maar juist het Leven zelf ‘in zijn fijnste essens, 't Leven-Leven zelve, het òpperste Leven’, ‘het Leven in zijn waarste beteekenis’, niet een te omschrijven toestand van menschelykheid, maar een voortdurend aan menschen door den Wil van het Allerhoogste voltrokkene daad, de Schoonheid als die aloude en overwijze Joodsche traditie, de Kabballah zegt, de Schoonheid: Heilige, Middelaarster tusschen Kroon en Koningkrijk, de Godheid en hare menschen - en zoo de nu verdoolde lammeren der ongeduldigheid, en

[p. 117]

ook Gorter, en Van Deyssel voor enkele deelen van hun werk, zich dit hadden bewust gemaakt uit het zuiver gevoelde en zuiver zoo geschrevene, dat zij toch allen hebben gekend en hoe heerlyk de beide laatsten, indien zij zòò hadden gevoeld, dat de essentie van het Leven voor elk artiest is passief te zijn, er ware een tijd van moedeloosheid aan wie deze letterkunde liefhebben bespaard, en wij waren op dit oogenblik wellicht waar wij over een tiental jaren zullen zijn.

P.T.