De Nieuwe Gids. Jaargang 2

[p. 425]

Kunst.

J-F. Millet.

't Was 'n verrassende tijding voor de vereerders van Millet, dat men in de ‘Ecole des beaux-arts’ 'n expositie ¹⁾ zou arrangeeren van 't werk van dien grooten meester. Velen hebben geprofiteerd van deze zeldzame gelegenheid om 't oorspronkelijke werk te gaan zien, waarvan 'n ieder tal van reproducties bekend was.

En velen zullen 'n tweeledige impressie hebben meêgenomen: aan den éenen kant zal men zich hebben kunnen overtuigen dat Millet werkelijk de groote kunstenaar was waarvoor men hem aanvankelijk, oordeelende naar de bekende fotografieên en enkele oorspronkelijke werken, gehouden heeft; -aan den ánderen kant echter kan men eenigszins teleurgesteld zijn, dat men in Millet zoo ál den kunstenaar, niet den schilder gevonden heeft. Ik zal trachten zoo precies mogelijk te zeggen wat 'k hieronder versta, door met enkele voor-

1) Men moet bij het lezen van deze aanteekeningen in 't oog houden, dat de expositie in zoo verre onvolledig was als een groot deel, en misschien het beste van Millet's werk er niet was tentoongesteld. Veel daarvan bevindt zich in Amerika.

[p. 426]

beelden, z'n vele hoedanigheden aan te toonen, zonder evenwel iets te kort te willen doen aan den grooten lof welke Millet sedert z'n dood is toegezwaaid. Ik zeg sedert z'n dood; want 't is grappig hoe 'tzelfde publiek dat Millet met 't grootste plezier zou hebben laten omkomen van honger - hém en z'n gezin - langzamerhand van oordeel is veranderd, en hem - nu hij meer dan twaalf jaar dood is - bewierookt en geen lof genoeg voor hem heeft; zich verteedert om z'n moeielijk en zorgvol leven en in 'n verheven enthousiasme 'n tentoonstelling van z'n werk ziet arrangeeren, om van de opbrengsten dier expositie 'n standbeeld op te richten voor den man, wien tijdens z'n leven zelden iets anders ten deel viel dan gelach en miskenning! ¹⁾

Maar dat standbeeld maakt alles goed! -

Nu, 't is duidelijk dat 't fransche publiek weinig houden kón van Millet's ernstig en deftig werk; en even duidelijk is 't waaróm datzelfde publiek nu in geestdrift raakt voor dat werk, waarvan 't evenwel niets meer begrijpt dan toen; evengoed als 't aantal klein is dat werkelijk iets voelt van de grootheid van Rembrandt, hoewel er niemand is die hardop zou durven beweren dat Rembrandt geen groot schilder was.

Fransche tijdschriften en fransche couranten hebben lange artikelen gewijd aan Millet, maar in geen van die lange artikelen - met 'n paar kleine uitzonderingen - heeft iets nieuws, iets gevoelds gestaan; de meesten hebben zich tot berstens toe opgeblazen om - zooal in holle frasen - niet ten achter te komen in 't verkondigen van z'n lof.

't Verwijt dat men hem dikwijls gedaan heeft: nl. z'n zware, onbehouwen schildering ²⁾, het zich te weinig bemoeien met kleinigheden ³⁾, 't verwijt enfin, dat hij z'n eigen taal

1) Wie weten wil hoe M. beoordeeld werd door de critiek van z'n tijd en nadere bizonderheden wil kennen omtrent zijn leven, verwijs ik naar 't boek van Sensier, La vie et l'oeuvre de J-F. Millet, Quantin, Paris.

2) Critiek van Th. Gautier, pag. 127 Sensier.

3) Critieken van Gautier, pag. 143 en van Th. Pelloquet 217 Sensier.

[p. 427]

sprak, is van lieverlede verzwakt in 'n tijd dat we rekening te houden hebben met nog heel andere débauches in de schilderkunst; dat er met meer oordeel gesproken wordt over echte kunst en men begonnen is het Individualisme te huldigen. Nu, persoonlijk is Millet in hooge mate; z'n persoonlijkheid vertoont zich in de geschiedenis der fransche kunst als 'n zwaar gebouwd, zeer ernstig artist; vertoont zich als één van z'n ernstige, deftige figuren, 'n hoog silhouet, groot en somber en kalm tegen 't verre intense licht van 'n lucht bij avond.

Maar Millet, grootgebracht in de classieke begrippen van z'n tijd, volgepropt met rhetorica en conventie, heeft den invloed van z'n voorgangers en tijdgenooten niet kunnen ontgaan: hij is 'n kind van z'n tijd; en zoo we in z'n teekeningen en pastels hem leeren kennen als éen van de grootste kunstenaren, die ooit geleefd hebben, als schilder, - die alles wat hij te zeggen heeft, zeggen kàn met verf; wiens lust en leven, wiens hartstocht 't is die verf te bewerken en te beheerschen; - als schilder maakt hij niet dien grooten indruk. Millet is geen peintre de race, geen schilder van de soort van Rembrandt, van Velasquez, van Delacroix, Courbet. Z'n meeste schilderijen zijn zwaar, moeielijk geschilderd, olieachtig, geschoeid op de leest van z'n academische meesters; slechts hier en daar vinden we 'n schets bijna zoo meesterlijk geschilderd als van Courbet, slechts nu en dan 'n schilderij waarin hij z'n eigen wijze van doen, eenvoudig en breed, gevonden heeft.

Millet was 'n zeer gecomplikeerd artist.

Uit z'n werk kan men moeilijk theoriën bouwen zonder telkens te stuiten op 'n inkonsekwentie; om hem te begrijpen moet men beginnen den schilder af te scheiden van den teekenaar. Z'n schilderijen, veelal sujetten, die vertellen van dingen die alleen bestonden in de voorstelling van den kunstenaar, zijn dikwijls zóo vreemd en onwaar, zóo onharmonisch en conventionneel van kleur, dat 't moeilijk is er de groote kunstwaarde van in te zien. Mij komt 't voor of Millet, die krachtens z'n temperament alleen de oppositie van de ver-

[p. 428]

schillende tonen waarnam - en die met zeldzame meesterschap weergaf - achteraf bemerkte de kleuren vergeten te hebben; en dit verzuim trachtte goed te maken door z'n schilderijen te kleuren, als 'n kind 'n prent kleurt, met kleuren niet door hem gevoeld, maar genomen uit de gemeenschappelijke verfdoos der romantiek.

En die leelijke onmogelijke kleuren zijn te vreemder, omdat Millet schilderijen gemaakt heeft zoo ernstig en eenvoudig en sober van kleur: men herinnere zich z'n deftige stillevens ¹⁾ en vooral z'n heerlijke schilderijtje: Berger au parc la nuit; 'n kudde schapen, die zich verdringen door de nauwe opening van 'n omheining - hun nachtverblijf - de wollige ruggen even verlicht door de laag liggende opkomende maan, die intens schittert in de heldere, warm-blauwe, zacht tintelende lucht, boven de nevelachtige, lange lijn van den verren, verren horizont; 't breede silhouet van den herder rijst achter de schapen, ernstig en fantastisch tegen 't fijne grijs van 't wazige verschiet en de schemerachtige pooten der schapen verliezen zich in den fluweeligen, droomerigen toon van den zachten grond. Zeldzaam 'n werk zóo ernstig en gevoeld, zóo groot en reëel.

Dezelfde tegenstrijdigheid vinden we ook in z'n sujetten. Uit 'n groot gedeelte van z'n werk blijkt, dat Millet de meest sublieme minachting had voor ‘sujet’; en toch maakt hij telkens schilderijen, waarin hij afwijkt van de gezonde, krachtige en eenvoudige waarheid van het reëele leven; waarin hij zoekt naar 'n gedachte, 'n verhaaltje; waarin hij overhelt naar 'n idyllische opvatting van die eenvoudig ruwe, brute landbewoners. ²⁾ - 't Is bij Mi!let niet ongewoon, dat hij werkt op de sentimentaliteit van den toeschouwer en 'n medelijden vraagt, dat iemand die bekend is met 't leven dier menschen, niet geneigd is te geven.

1) 't Belangrijkste in 't bezit van den heer H.W. Mesdag, éens geëxposeerd in Arti.

2) Men leze wat hij hieromtrent zelf zegt in 'n brief aan den bekenden criticus Thoré, pag. 209, Sensier.

[p. 429]

Ook hierin is Millet 'n kind van de romantiek.

Maar dit vóorop gezet, blijft ons over te bewonderen de enorme juistheid van expressie, de welsprekendheid waarover hij te beschikken had, waar hij ons geeft den intensen indruk van die zweetende, afgetobde menschen. Maar den eigenlijken kunstenaar, den machtigen, grooten artist vindt men in Millet voornamelijk waar hij teekent met pastel of zwart krijt.

Altijd groot, sober en eenvoudig, is in z'n teekenwerk niets meer te vinden van moeilijk doen, van 'n zware hand, van ongevoelde kleur. Integendeel, er zijn weinig kunstenaars geweest die zooveel kleur wisten uit te drukken alleen met zwart krijt; die met zoo luchtige lijnen 'n bepaald karakter op 'n zoo eigen wijze hebben weergegeven. - Om maar 'n greep te doen in den rijken schat teekeningen noem ik als een der allermooiste: ‘Paysannes cousant’ ¹⁾; - twee vrouwen, de éen bijna op haar rug gezien, geheel in schaduw, zeer krachtig; de andere bijna en face, sterk verlicht door de flikkerende vlam van 'n olielampje; beiden verdiept in hun arbeid, ernstig en zwijgend, kalm ademend bij de eentoonige zacht ruischende beweging der handen. - Ik ken weinig teekeningen, waarin met zóo sobere middelen 'n intensiteit van kleur, 'n intimiteit van gevoel zóo compleet zijn uitgesproken.

Onmiddellijk aan deze sluit zich 'n reeks teekeningen aan, even mooi gezien, even eenvoudig gedaan met dezelfde breede, gevoelige lijnen, bewust, hoog, ernstig, sympathiek door 't sentiment, aangrijpend door de reëele expressie.

Rest mij te spreken over 't belangrijkste en 't minst gewaardeerde gedeelte der tentoonstelling: de pastels. Want zoo de teekeningen sympathieker van kleur zijn, om geheel uit te spreken wat hij te zeggen had gebruikte Millet bij voorkeur pastel of verf, en dikwijls beide: meer dan éen sujet is door hem geschilderd èn met pastel geteekend; maar de keuze tusschen de op beide manieren behandelde sujetten is gewoonlijk niet moeielijk.

1) In 't bezit van den Heer H.W. Mesdag.

[p. 430]

Van alles wat hem in den weg staat als hij schildert, geen spoor meer in z'n pastels. Hij meent 'tzelfde te zeggen; maar in 't eene geval spreekt hij 'n natuurlijke mooi gevoelde taal, spreekt hij gepassionneerd en overtuigd - in 't andere on vast en moeielijk, 'n taal, die niet altijd de zijne is en niet vrij van rhetoriek. La Plaine de Barbizon (effet de neige) stelt vóor 'n groote, onafzienbare vlakte, geheel onder de sneeuw, lichtend onder de warm-grauwe lucht; op 'n tamelijken afstand staan 'n paar hooischelven van eigenaardigen vorm, geheimzinnig in de stille, koude eenzaamheid. En die vlakte vol mysteriën - in haar bleeke naaktheid, in haar grootsche kalmte, geeft de sensatie van iets immens droevigs. En dit niet door de associaties die opgewekt worden, maar door 't onmiddellijk sentiment, zoo diep, zoo machtig, zoo volmaakt uitgesproken door den grooten kunstenaar. 't Is 't beeld van de ziel-zelve van Millet, maar niet langer gereserveerd tegenover de groote natuur - maar met groote innigheid zich gevend aan haar die in hem leeft.

't Is niet mogelijk om hier te spreken over àl de pastels die 'n grooten indruk nalaten; men zou dan in de eerste plaats moeten bespreken: la Plaine au petit jour, la Plaine, Le vigneron, L'homme à la veste.

De sensaties, die deze vier pastels geven, zijn zeer verschillend. De twee eerste, - 'n sujet, waarin Millet zich zonder voorbehoud geheel heeft gegeven, waarin men den kunstenaar in z'n meest intieme uiting kan leeren kennen - bezitten dezelfde hooge eigenschappen als de boven beschreven Plaine de Barbizon. De beide andere resumeeren de groote kwaliteiten, die Millet in z'n schilderijen heeft, maar die daar meestal ongenietbaar zijn. De ongelooflijk reëele expressie in den Vigneron; de kalme stemming, 't groote sentiment in l'homme à la veste - afzonderlijke kwaliteiten die men ook vindt in z'n schilderwerk, staan hier in 'n ondeelbaar verband met 't geheel - omdat hem hier niets in den weg stond om uiting te geven aan de mooie dingen die hij in zich zag.

[p. 431]

Ik zou over 't werk van Millet willen praten met 'n vriend, die voelt en begrijpt als ik, op 'n zoelen, blauwen zomernacht, met zachte stem en kalme gebaren, om al 't mooie wat we in hem hebben gezien, in ons zelven te zien, in 't bleeke waas der herinnering - en te hebben één sensatie van groote vreugd, van 't beste en zuiverste genot.

Amsterdam, Juli '87.

W.J. van Westervoorde.