De Nieuwe Gids. Jaargang 1

[p. 48]

Toen de Gids werd opgericht… Door Albert Verwey.

Inleiding.

Ik wil schrijven van den tijd toen de Gids werd opgericht. Vooral wil ik trachten te beschrijven hoe en waarom de Gids opgericht werd.

Dit doende zal ik vele bladzijden vullen ter verklaring van weinige jaren. Want de meeningen en daden der menschen zijn geworden uit de meeningen en daden van menschen, die vóór hen geweest zijn. En de eersten kunnen niet begrepen worden door hem, die de laatsten niet kent. - De personen en volken, die de vorige eeuwen hebben volgemaakt met het geluid hunner conversatie, houden niet op met spreken als wij vragen: ‘Wat bedoelt gij?’ of zeggen: ‘Wij begrijpen u niet.’ Zij wijzen hoogstens over den schouder heen naar achter, waar het woord van hun voorganger het hunne verklaart. Dan wandelen wij luisterend verder, zoolang totdat wij meenen te verstaan.

Als men dan de woorden van een eeuw gehoord en haar daden gezien heeft, zal men daarmede tevreden kunnen zijn. Men zal ze kunnen opschrijven in een aaneenschakeling van: Toen kwam... en toen zei... en toen deed. Zoo schreven de meeste geschiedschrijvers; als chroniqueurs. Of men kan

[p. 49]

ze bij elkaar zetten in vakjes en ze afdeelen in soorten en dan aantoonen dat ze alle naar vaste wetten elkaar zijn opgevolgd. Wie dit doet werkt mede aan de wetenschap der historische feiten.

Maar ook kan men, nadat men gehoord en gezien heeft, uit de dingen, die een eeuw deed, gaan begrijpen hoe die eeuw was. Men kan zeggen: die eeuw is een levend organisme, net als een mensch. Ik heb die eeuw aan het werk gezien, zooals ik een mensch aan het werk zie. Nu wil ik ook die eeuw begrijpen zooals ik een mensch begrijp. Dat begrijpen kan men niet doen met een potlood of naar een methode; dat doet men met het verstand en het gevoel, waarmee men alles begrijpt. En als men die eeuw dan begrepen heeft, kan men haar te midden van haar arbeid rechtop in een boek zetten - zooals een kunstenaar een mensch voor ons neerzet, geschilderd, of in een roman. Wie dat doet is artist-historicus.

Ik heb getracht den tijd te begrijpen, waarover ik schrijven ga. Zóo te begrijpen als ik mijn broeder begrijp of mijn besten vriend. Zoo ik hem niet begrepen heb, komt dit daarvan, dat ik minder kan begrijpen dan ik gaarne wilde - doch dan blijf ik willen dat ik hem begrijpen kón.

De achtiende eeuw.

I.

Ik ben zeker dat ik niet met al de invloeden bekend ben, die Potgieter tot het oprichten van de Gids hebben geleid. Doch even goed - geloof ik - als het mogelijk is eenen mensch te begrijpen met de kennis van enkele zijner uitingen en enkele der invloeden, die op hem werken, even goed zal men met onvolledige kennis van haar oorzaken de beweging kunnen verklaren, die in 1837 zichtbaar werd in de Gids.

Twee der inheemsche invloeden, die het langst en krach-

[p. 50]

tigst op kunst en kritiek in dit land gewerkt hebben, zijn stellig de Vaderlandsche Letteroefeningen en Bilderdijk geweest. Met deze opmerking begint reeds het wijzen naar achter in de geschiedenis. Want de Vaderlandsche Letteroefeningen kan men niet begrijpen zonder kennis van hunnen oorsprong ¹⁾; en de kunst van Bilderdijk kan slechts verklaard worden uit de wetenschap van den tijd zijner jeugd.

1) Omdat de redactie der Letteroefeningen nooit van karakter veranderde, maar overging van broêr op broêr, van vader op zoon, van geestverwant op geestverwant, kon het eigenlijke karakter van het tijdschrift zelve ook niet veranderen, kon het zich slechts wijzigen, naarmate de personen der redacteuren zich naar de veranderende tijdsomstandigheden schikten en plooiden. Een Oude-Gids-aflevering van thans kan niet verklaard en begrepen worden, als men alleen op Potgieter let, omdat na hem het literaire gedeelte der Redactie voortdurend minder in gehalte en zich minder bewust van haar streven geworden is: maar een nummer der Letteroefeningen van 1820 b.v. komt ons niet vreemd voor, als wij weten, waarom en door wie zij zijn opgericht. De beide eerste redacteuren waren Cornelis en Petrus Loosjes, over wie men vergelijke: Uit het Leven van een Tijdschrift, door J. Hartog. (De Gids 1877. II. 451 en III. 326)

II.

Die tijd is de tweede helft der 18de eeuw geweest.

De Republiek had de 17de doorgeleefd met minder geld, maar meer kracht dan ze later bezitten zou. Ze was zoo natuurlijk geweest als een boom, die groeien; als een dier, dat eten wil. Ze had alles, omdat ze het noodig had, levensnoodig. En ze was gegroeid, zooals schoone menschen groeien, die lust aan hun lichaam krijgen, en om zichzelfs wille lust aan het leven. Van vasthoudend-taai en bedaard-verstandig in Oldenbarnevelt en Maurits, was ze fijn en geniaal geworden in Jan de Witt en Willem III. Ze had haar leelijkheden bot gevierd in Cats en haar blijdschappen in Hooft en Vondel. En toen had ze zóoveel gewerkt en zóoveel genoten en zulk een geweldige vreugde gekregen aan zichzelve en haar schatten en haar aanzien - en toen was ze zoo eindeloos moê en verward geworden en neer gaan liggen als een vette muilezel, en God-weet, dat ze niet er aan dacht dat er nuttigheid liggen kon in opstaan en blijdschap in wakker zijn.

In haar goeden tijd had ze mooie dingen gehad, en ze had ervan gegeven aan haar grootste poëten. Nu had ze geen mooie dingen meer: nu had ze geld. Ze was rijk en had niets meer noodig. En veel noodig hebben is een levensvoorwaarde: ze wist het bij ondervinding. Alleen omdat ze behoefte had aan het belichaamd-zien van haar eigen vreugde, hadden enkelen harer dichters brokken oorspronkelijke kunst - echte, natuurlijke kunst - geschreven. En dat hadden zij gedaan, schoon het wicht der klassische letteren woog op de schouders der jeugdige literatuur. ²⁾ Uiting van haar hartstocht voor

2) Meer dan tweehonderd jaren is onze literatuur klassicistisch geweest en al dien tijd heeft men de studie der klassieken verkeerd opgevat. De eenige, maar gewichtige, les die de ouden ons kunnen geven, is deze: dat men nooit een woord schrijven moet, dat niet gevoeld is. Alles, wat daar buiten gaat - en men is er hier altijd buiten gegaan - ligt in het booze.

[p. 51]

het schoone leven was der Republiek bijwijlen behoefte geweest. Maar vóor het begin der 18de eeuw was die hartstocht doodgegaan; want hartstochtelijk zijn is begeeren, en die eeuw begeerde niet meer.

Een enkele maal, als in iederen tijd van décadence, verscheen er nog een dichter, die wel niet meer dien grooten hartstocht voor het leven, maar toch nog een schoone passie voor de fantasieën der doode dichters wilde bevredigen. Wat Hooft en voornamelijk Vondel voor dat leven gevoeld hadden, voelden hun navolgers voor hen. Poot en Dirk Smits waren de kenmerkendste dichters dier décadence. ³⁾ Stukjes van het artistiek gevoel hunner voorgangers waren blijven hangen in hun ziel: daarin ligt hun waarde boven hun tijd-genooten. Zij hebben, tusschen allerlei invloeden door, het timbre van Vondel's verzen, den klaren, open klank der Hollandsche lyriek een eindje de 18de eeuw ingedragen. Zij hebben er voor gezorgd, dat er niet al te veel geslachten zouden sterven tusschen den hollandschen maatklank van den ouden en den nieuweren tijd. Het is hun misschien dank te wijten, zoo het fijne gevoel voor de Hooftsche rhythmen onder de overgeërfde reminiscenties verborgen ligt van een of ander 19de-eeuwsch poeët.

Maar deze hunne deugd vergezelde de ondeugd der eeuw. En die ondeugd was deze: nu de kunst niet langer behoefte was moest ze een spel zijn.

Dit kon niet anders. En de aard van dat spel kan m.i. niet beter begrepen worden dan door te letten op deze psychologische verwantschap: dat thuiszittende kinderen vermaak hebben in plakboeken; geblaseerde heeren in kunst-kabinetten; spleen-zieke Engelschen in reizen, om de Natuur te zien; renteniers in optrekjes en vierkante tuintjes; oude dames in borduurlappen met kleurige jachtpartijen; en de achtiende eeuw in beoefening der kunst.

De 18de eeuw beoefende kunst, maakte kunst, vermaakte zich met kunst, niet anders en om geen andere reden, dan waarom de opgenoemde mensch-soorten het met de opgenoemde vermakelijkheden doen.

3) Busken Huet zegt (Litt. Fant. en Krit. Afl. 2 en 3 bladz. 96): ‘In de litteratuurgeschiedenis van ons land behoort Poot geheel en al tot de 17^e, niet tot de 18^e eeuw. Hij was geen wegbereider, maar een volger. Zijne manier is die der oude Muiderschool. Desgelijks zijn taal. Met hem is op Oudejaarsavond 1733 de laatste onzer klassieken van de tweede periode gestorven.’
Het ware te wenschen, dat Huet deze en andere uitnemende opmerkingen over onze achtiende eeuw vermeerderd en tot een geheel vereenigd had.
Poot's manier die der oude Muiderschool. Zijn taal ook.
Maar die manier en die taal waren voor de dichters der Muiderschool een levensuiting, voor Poot een stof, die hij als artist bewerkte. Daarom was hij minder dan een volger, daarom was hij décadent.
Zie over Poot's studie van Hooft en Vondel, behalve 's mans eigene gedichten, Jer^o. de Vries: Proeve eener Gesch. der Ned. Dichtk. II. 40 enz.

[p. 52]

En deze is de reden, geloof ik, voor al die éénsoortige verschijnselen: dat de menschheid altijd in haar heerlijkste oogenblikken - oogenblikken en eeuwen zijn hier eenerlei - als haar hoogste volmaking gevoeld heeft, het zijn als een stuk der Natuur: het zijn, als elk levend organisme, een wezen met hongerende neigingen, die zij voedde, opdat zij niet stierven. En dat zij in die tijden harer schoonste natuurlijkheid haar heerlijkste vreugden heeft belichaamd in de kunst. Telkens als de menschen moê werden van 't groot-zijn, als hun neigingen doodgingen uit gebrek aan voedsel, als ze niet meer zichzelven voelden als een stuk van de Natuur, maar als een stuk der maatschappij, als een stuk van hun huisgezin, - dan waren in hun ziel de begrippen en in hun oor de klanken Kunst en Natuur, Natuur en Kunst nog als teekenen voor het hoogste geluk en het hoogste genot. Dan, terwijl de passies dood waren, waarmee ze natuur waren geweest, waarmee ze kunst hadden voortgebracht bepaalden zij den aard der vermaken, die hun hoogste genietingen waren, met de namen Kunst en Natuur.

De achtiende eeuw komt mij voor een groote illustratie dezer waarheid te zijn geweest. Hoe onnatuurlijker en onartistieker zij werd, hoe meer zij de natuur als een vermakelijkheid en de kunst als een spel ging achten. Hoe meer er ook aan kunst gedaan en over natuurlijkheid gesproken werd.

III.

Een der eerste gevolgen van dit niet-natuur-zijn, maar natuur-navolgen, was het werken naar voorbeelden. Daar niemand de natuur kan begrijpen, tenzij hij zich een deel van haar voelt, zocht men naar modellen, ⁴⁾ die de natuur wèl gekend hadden, en onderging men door gebrek aan oordeel zelfs den invloed van hen, die haar niet hadden gekend.

Poot en Dirk Smits, zeide ik, waren de voornaamste der poëten, die een weinig artistiek gevoel uit den dood hunner neigingen hadden behouden en zich trachtten te vormen naar Hooft en Vondel. Zij waren de meest typische décadents, die

4) Hoezeer het werken naar een model een vanzelfsheid werd voor de schrijvers en leden der dichtgenootschappen, voelt men bij het lezen van Van Alphen's Inleiding tot Riedel's Theorie, - blz. XV: ‘Men wijst onze jonge vernuften in de poëzie op de eerste ijsbrekers; op Hooft, op Vondel, op Vollenhove, op Poot; dezen zijn voor onze vernuften het antieke. Hen te willen voorbij streven, zou naar de meening der meesten dwaasheid zijn.’ En bladz. XVI: ‘daar men - - elkander heeft willen wijs maken dat elk jong vernuft zig een Digter ter navolging moest uitkiezen.’

[p. 53]

wij ooit hebben bezeten en tot op het einde der eeuw werden zij, op hunne beurt, door een leger van rijmelaars nagevolgd.

Doch grooter dan de invloed der oude poëten, was die, welken men uit gebrek aan oordeel onderging. Het sprak van zelf dat dit fransche invloed moest zijn. Sints Pels en zijn genootschap gezag voerden, kon een ieder gaan rijmen naar fransche kunstwetten, moest een ieder studeeren in fransche schrijvers en vond ieder Feitama een genie. De fransche invloed was belichaamd in Feitama. Andere poëten hadden een stukje van dien Feitama in zich. Abraham de Aartsvader, van Arnold Hoogvliet, is een der bekendste van de half-hollandsch, half-fransche gedichten uit dien tijd. De klank van Vondels verzen is herhaaldelijk hoorbaar door dat epos, dat in den trant der Henriade is gemaakt. ⁵⁾ Hollandsch, en een teeken des tijds is het ook, dat de hoofd-persoon een figuur is uit den Bijbel. Bijbelsche onderwerpen en vraagstukken der zedelijkheid werden in leerdichten naar den trant van Cats, de Decker, en Camphuizen algemeen.

En ook dit kón niet anders.

Sints de dichtkunst een publieke vermakelijkheid geworden was, moest zij zedelijke menschen met zedelijke, godsdienstige menschen met godsdienstige onderwerpen vermaken. En menschen, die vermaak vonden in nuttige leering, moesten door de dichtkunst worden geleerd. Het meest 18de eeuwsche daarvan lag echter niet in het godsdienstig en leerrijk zijn. Nooit waren die leelijkheden leelijker uitgekomen dan in de kunst van de 17de eeuw. Maar in de 17de eeuw waren die godsdienst en dat leeren gemeend. Zij waren opgegroeid met de geweldige groeikracht van al wat groeide in dat groote tijdperk. Cats was niet een nietig, knutselend menschje, een fabrikant van kleine leelijkheden, een rijmend lid van een kunstgenootschap geweest. Hij was een groote, leelijke reus, die alles in 't groot deed, met het immense pleizier van zijn volgroeide zonden, doende wat hij niet laten kon. Camphuizen ook, en de Decker niet veel minder, waren vrome menschen en on-artistieke zondaren, maar ze wendden ook niet voor dat ze artist konden zijn. Vandaar dat ze veel

5) Hoogvliet's artistiek gevoel voor klank is zeer ontwikkeld. Zelfs daar, waar de plastiek niet bereikt wordt, is de klank goed.
B.v. A.d.A. Boek I, op 't eind:

Toen schoot de Almachtige, bij schoon en helder weêr,
Aan Abrams rechterhant een lichten bliksem neêr,
En liet, niet lang daarna, uit zijne azuure zalen,
Een zachten donderslagh van verre nederdalen.

Men meent Vondel te hooren in deze regelen o.a. uit Boek II:

Dus was de Hemelraad in de opperzaal gezeten,
Wen 't eeuwig Wezen niet geen denkbeelt af te meten,
Dat enkel leven is en geest en majesteit,
Een wondre blijk gaf van zijn tegenwoordigheit,
En liet zijn Heerlijkheit, in een kolom van stralen
Besloten, boven 't hoofd der Hemelgrooten dalen,
Met zulk een held'ren glans en onbegrijp'lijk licht,
Dat al de luister van de zaal verdooft en zwicht,
Dat zelfs de gouden zon hierbij zou duister schijnen,
De maan beschaamt zijn en het bleek gestarnt verdwijnen.

Iets verder:

Geen mensch, die leeft, kan voor het god'lijk recht bestaan.
Geen een uit duizenden kan de oogen opwaarts slaan
En zeggen: ik ben rein en zuiver van geweten.

Men ziet thans met minachting op Hoogvliet neêr; Beets echter, voor wien dergelijke sentimenten niet vreemd kunnen zijn, heeft er zelden een met zulk een intensiteit van klank weêrgegeven.
Nog iets verder in hetzelfde boek:

Ai mij! hoe schemert al die dwaasheit in mijne oogen.
Ik zie een mengeling van kleuren voor 't gezicht,
Nu ik mijn aandacht, uit het ongenaakbaar licht,
Sla op de duisternis der afgedwaalde volken.

Hoogvliet heeft ook in de rhythmiek zijner alexandrijnen een rijkdom en een verscheidenheid, zooals Vondel zelf die betrekkelijk zelden bereikte. Men zie, om één voorbeeld te noemen, in boek I:



De studie van zulke plaatsen zou het artistiek gevoel onzer tegenwoordige dii minores heusch geen kwaad doen. Sints Hoogvliet zijn onze alexandrijnen achteruit gegaan. Ze zijn slap geworden als uitgewrongen vaatdoeken of onhandelbaar als ineengedraaide koperdraden. Bilderdijk is in de hoofdzaak, d.w.z. in de klank-expressie zijner verzen, niet veel verder gekomen dan Feitama.

[p. 54]

zuiverder schreven dan al hun knutselende navolgers, vandaar dat de klank hunner verzen op allerlei plaatsen gevoeld is, vandaar dat menigeen thans nog rijmpjes van Camphuizen, als zijn bekende: ‘Ach, waren alle menschen wijs’, in het geheugen heeft. ⁶⁾

6) Godsdienst is in Nederland altijd een element van de literatuur geweest. Men moet hier echter wel onderscheiden:
In de 17^e eeuw bij Vondel, die vóór alles artiest was, maar dikwijls uiting zocht voor godsdienstige stemmingen. In Lucifer en Adam in Ballingschap heeft hij juist uit die sentimenten zijn schoonste verzen gemaakt.
Tegelijkertijd bij Cats en Camphuyzen, en iets later bij de Decker, die vóór alles godsdienstig waren en onartistiek. Maar zij hadden het voorrecht hun godsdienstigheid genoeg te gevoelen, om er in natuurlijk Hollandsch over te kunnen schrijven.
Langzamerhand, en vooral in het midden der 18^e eeuw, komen godsdienst en kunst tezamen bij allerlei poëten, die eveneens vóór alles godsdienstig en eveneens zéér onartistiek waren. Doch deze waren niet godsdienstig uit gevoel, maar uit gewoonte. Daarom schreven ze slecht.
Met Beets in zijn tweede periode zijn we weêr tot Camphuyzen teruggekeerd, maar Camphuyzen irenisch.

IV.

Het spreekt van zelf, dat het oordeel over kunst met de kunst zelf veranderde. Allereerst werd er veel en lichtvaardig geoordeeld. Want het is natuurlijk, dat de menschen er minder tegen opzien in het publiek over hun liefhebberijen te spreken, dan over de dingen, die hun een hartstocht zijn. Er is vroomheid en angstvalligheid in den toon van den man, die spreekt over zijn liefste, maar veelheid van veile woorden in den mond van wie spreekt van een hoer.

De kunst was een middel om den mensch te vermaken en te leeren, zeide men. ⁷⁾ En met deze uitspraak constateerde men het feit, dat de kunst vermaakte en leerde in Nederland. - De vermaking en leering, meende men, kon evenwel niet volkomen zijn, wanneer de woorden niet aangenaam vloeiden en niet juist waren van beteekenis. De dichter diende dus te zorgen, dat zijne verzen wèl aangenaam vloeiden en zijne woorden wèl juist waren van beteekenis. Over die ‘zagtvloeyendheid’, en de beteekenis, alsook over de spelling der woorden kon zeer veel verschil van meening bestaan. En het schrijven en vergelijken dier verschillende meeningen is de taak der vaderlandsche kritici in de 18de eeuw geweest. Alleen zijn de vaderlandsche kritici het daarover eens gebleven, dat de grootste verdiensten van een dichtstuk godsdienstig- en zedelijkheid moesten zijn. En dit was natuurlijk. Dat zij het daarover éens bleven namelijk.

Al deze dingen werden druk besproken op de vergaderingen der dichtgenootschappen, waar de verzen der leden tusschen de goudsche pijpen doorgereikt werden en de nieuweling met vrees en beving zijn handschrift zag liggen onder de ernstige gezichten der keurige kunstkenners. Dan werden

7) Alleraardigst is eene indeeling van J. Macquet in zijn verhandeling Over het schoon in de Poëzije (werken der Mpij van Ned. Letterk. 3^e deel 1777, bl. 43 etc.) Deze schrijver zegt dat er ‘in het algemeen’ maar één schoon is; doch dat er eigenlijk ‘vele soorten of wijzigingen van dit één schoon’ zijn. Hij toont die aan in een uiteenzetting, die ik hier voor 't gemak in schema breng:





‘Wanneer een Dichter zijn vernuft aanwendt om het verstand met nieuwe kundigheden te voorzien, de zeden te zuiveren, het hart te verbeteren op een aangename wijze, noem ik dit Leerzaem schoon. De Poëzij heeft een dubbeld oogmerk, om te vermaken en te leeren. Een vers, dat alleen strekt om te vermaken, kan behagen, maar het zal nooit aan een bedaard verstand zooveel voldoen als een gedicht dat ook leert. Dit is de ziel van een Dichtstuk - - - - Dit Leerzaem schoon is de oorzaak van het algemeen genoegen, dat men in Cats vindt. - - Tot lof van onze Natie moet men zeggen, dat onze beste Dichters dit Leerzaem Schoon behartigen. ‘Niemant onzer goede Poëten heeft nog getragt den godsdienst te ondermijnen, de zeden te bederven.’
Die ‘goede Poëten.’ Dit is soortgelijke lof, als dien men aan een kat geeft, dat ze zoo goedig is. Erg makkelijk voor den eigenaar, zoo'n goedige kat.
Even slecht gestyleerd en even grappig is de verontwaardiging van een weinig genoemd dichter, die nog omstreeks 1790 (zie Jacob van Dijk's Nagelatene Schriften, 1832. Eerste Deel bl. 278) de Dichtkunst verdedigde ‘tegen een gevoelen, dat haar op het diepst vernedert, te weten, dat het vermaak het hoofdoogmerk der Dichtkunst zoude zijn. Het is niet minder dan Feith, die dit gevoelen voorstaat (Feith: Verhandeling over het Heldendicht blz. 55).’
Deze aanhalingen zijn vooral kenmerkend, omdat zij de meeningen bevatten van dichters uit het laatste derde der eeuw. De kracht der gewoonte was geweldig over de achtiende-eeuwers.

[p. 55]

den schrijver allerlei verbeteringen in bedenking gegeven en als hij die alle had aangebracht, heette het gedicht beschaafd en verscheen het in den bundel, dien het vlijtige genootschap publiceerde.

Er is zeer veel algemeene waarheid in de dichtoefeningen van Meester Pennewip.

Dat deze soort van literaire kritiek niet maar een aardigheid was van ledige burgers, maar wel degelijk, tot laat in die eeuw, de officieele wetenschap der mannen van het vak gebleven is, blijkt o.a. uit de werken van de Maatschappij der N. Letterkunde en uit het Leven van Mr. C. van Lennep, zooals Mr. J. van Lennep dat beschreven heeft. ⁸⁾

8) Een ander bewijs van de kracht der gewoonte, die de traditie dier kritiek de geheele eeuw door handhaafde, is een verhandeling van Mr. Alewijn ter Verdediging van de voornaamste Dichterlijke vrijheden (Werken der Mpij van Ned. Lett. 1774 blz. 89 etc.). Eerst klaagt hij steen en been: ‘Velen bidden de grammatica als halve goden aan en kunnen over een enkele letter redekavelen alsof er het welzijn van gansch Europa aan hing, ja zouden liever de kracht van zeggen, of de ware meening van hetgene de zin vordert, laten varen, dan eene dichterlijke vrijheid gebruiken’ - doch even daarna schrijft hij dat ‘een dichter goede taal en vloeijende maat (moet) schrijven, dat is, de grammatica en prosodia niet verwaarloozen; want anders zijn de vrijheden bij hem gebruikt geene vrijheden, maar fouten.’
Zijn geheele verhandeling bevat dan ook niets anders dan een reeks meeningen over het gebruik en de spelling der woorden. Zoo sterk was de traditie nog in 1774 voor een der meest ontwikkelde Nederlanders.
Zie ook Taal- en dichtkundige Aanmerk. van Bern. de Bosch ter verbetering zijner Dichtlievende Verlustigingen (werken Maatsch. Ned. Lett. 1774, blz. 15 sqq.)
Ook: Het Leven van Mr. C. van Lennep en Mr. D.J. Van Lennep door Mr. J. van Lennep. Dl. II. bl. 57-61.

V.

Zoo liepen de jaren naar de tweede helft der 18de eeuw. De Republiek was lam en bedorven. Het spel met de Natuur was erger dan het ooit geweest was. Men vermaakte zich met haar door het houden van buitentjes, het dragen van landelijke kostumes en kapsels, het verzamelen van opgezette vlinders, het uitgeven van ƒ 1200.- op een jaar aan vogeltjeszaad. ⁹⁾ Het reizen om zaken- en menschenkennis op te doen was reizen voor vermaak geworden, zooals alles voor vermaak was, en de zonen der rijke kooplieden bezochten meestal Parijs. ¹⁰⁾

Toen, terwijl het geknutsel met verzen grooter dan ooit was, openbaarde zich de werking van een anderen invloed op de letteren. De nieuwere wijsbegeerte ontstond.

Het was of de menschheid het moede was de dingen der uiterlijke wereld te zien zooals ze die zoo lang gezien had. Haar verbeelding was in slaap gevallen van verveling; haar gevoel was verkild van te lange liefde. Ze trok zich terug in zichzelve en zocht in haar geest naar een nieuwe waarheid, die ze beproeven mocht op de oude verschijnselen. Toen was het in Engeland, Duitschland en Frankrijk een worden en groeien van gedachten, als een groot en voortdurend geluid van bouwers, die de fundamenten leggen van een stad. Locke

9) ƒ 1200.- uitgeven aan vogeltjeszaad. Dat deed Cornelis van Lennep. Zie in het bovengenoemde werk, de noot onder blz. 54.

10) Spectatoriale geschriften van 1741-1800 door J. Hartog. - 1872.

[p. 56]

en Hume, Kant en Voltaire stonden op in de doode landen als de bouwmeesters van den komenden tijd. Het groot enthousiasme der gedachten greep en schudde de volken, die dronken werden na te groote onthouding. Toen was de macht der gedachten op de schrijvende menschen geweldig en wonderlijk. Het maken van kunst was hier en elders gewoonte geworden; de ziekelijke uiting eener hatelijke neiging, die men niet dooden kón. Men had geschreven, een eeuw lang geschreven, uit den onbegrepen rijkdom der vaderen: nu wierp men zich met onbandige geestdrift op de nieuwe gedachten, die men nog nauw had verstaan, nog heel niet gevoeld, nog bij lange niet gezien. Men zag zijn geestdrift voor dichterlijk gevoel aan en dacht dat de verbeelding wel van zelf kwam. Men meende poëzie te schrijven als men begon met opgewondenheid en eindigde met min of meer slecht gestyleerde gedachten.

Dit verschijnsel, dat men n.l. voor poëzie hield de - zonder artistiek gevoel en zonder verbeelding - maar in geestdrift geuite gedachten der toenmalige menschen, vertoonde zich meer of min in al de landen van Westelijk Europa, maar het jammerlijkst in Nederland.

Bij ons toch waren de gedachten niet oorspronkelijk. Toen de vaderlandsche denkers wakker werden door de beweging rondom hen, ontwaakten ze met de oude ideeën over Vaderland en Christendom, slechts gedeeltelijk door Voltaire en eerst later door Kant ¹¹⁾ gemodifieerd. Maar de geestdrift was er niet minder om. En in die geestdrift begon men een hekel te krijgen aan zijn eigen dichtkundig ‘beschaven’. Men meende dat dit de fout was der Hollandsche poëten. Men vergat dat een artist, die slecht werk maakt, dat allerwaarschijnlijkst uit gebrek aan artistiek gevoel, aan gevoel voor wat schoon is, en niet uit een lastigen lust tot beschaven doet.

In den dood zijner natuurlijkste neigingen had dit volk zijne artistieke neigingen volkomen zien ondergaan. Zoo zeker als het was, dat het deze het laatst had verloren, zoo zeker was het ook, dat het ze eerst herwinnen moest, eer het artisten voortbrengen kon. Als de nieuwe gedachten gevoeld

11) Over den invloed van Kant op Bilderdijk, schreef Prof. A. Pierson de vorige maand in de Gids. Er komt in zijn studie een interessant hoofdstuk voor over Bilderdijk's wijsbegeerte, waarover ik voorloopig slechts een enkele opmerking wil maken.
Prof. Pierson zegt in het begin van dat hoofdstuk:
‘Hij (Bilderdijk) is in gebreke gebleven haar (zijn wijsbegeerte) opzettelijk te ontvouwen. Hij heeft haar aangeduid in aforismen, van grooter of kleiner omvang, waaruit ik pogen wil een samenhangende voorstelling te vormen.’
Ik wil dezen zin zeer dik onderstreept hebben:
Bilderdijk is in gebreke gebleven. En de samenhangende voorstelling is gevormd door Prof. Pierson.
Ik wijs hier op, omdat ik vast verzekerd ben dat men later dit gebrek aan een afgewerkte wijsbegeerte als een grooten factor in de psychologie van Bilderdijk zal moeten aannemen. Bilderdijk was een incompleet mensch.
Den oorsprong van Bilderdijk's wijsgeerige meeningen zoek ik in den Bijbel en Kant. Maar vooral in den Bijbel. Het lijkt wel of men Bilderdijk met alle geweld onbegrijpelijk heeft willen maken, door hem liever uit alle mogelijke andere invloeden te verklaren, dan uit de Hollandsch-achtiende-eeuwsche, waarin hij is opgegroeid.

[p. 57]

werden; als het gevoel aanschouwd werd in beelden; dan eerst, maar ook niet eerder, kon de kunst dezer nieuwe periode worden gebouwd. Want eerst met het gevoel voor de gedachten kon het gevoel voor hun zuivere uitdrukking komen, en eerst met het beeld het gevoel voor de schoonheid van het beeld.

En dáarom had die eeuw ongelijk, toen ze, als ijdele menschen plegen, de dingen, die zij deed uit onmacht, voor staaltjes van groote wijsheid en haar onmacht zelve voor deugd deed doorgaan: toen ze begon en niet ophield te spreken van de herleving der letteren, die met de Van Harens begon. ¹²⁾

Deze leugen is officieel geworden. Nu, behalve dat het een physieke onmogelijkheid zijn zou -

Ja, welzeker, een physieke onmogelijkheid. Een eeuw is een organisme, net als een mensch, en zoomin als deze in staat zich afwijkingen te veroorloven van de onverknoeibare logica harer physische verrichtingen; vooral niet zulke als het voortbrengen van twee groote dichters in den lamsten tijd harer kunst zou zijn -

Nu, behalve dan die physieke onmogelijkheid is er niet éene reden om aan te nemen, dat de Van Harens iets goeds, maar zijn er wel allerlei redenen om vast te stellen, dat ze iets zeer slechts deden in de literatuur.

Want: zelfs wanneer men van Willem van Haren's Friso den invloed wegdenkt van Fénélon en Voltaire, en van Onno Zwier's Aan het Vaderland (of: de Geuzen) de onhandigheden goedmaakt in de technische uitvoering, dan houdt men van beiden nog niets beters over dan klanklooze, slechtgebouwde verzen, naast elkaar gezette ongevoelde teekens, die de onnauwkeurige uitdrukking waren van de gedachten en voorstellingen der 18de eeuw. ¹³⁾

Vraagt men mij wat dan de reden is dat critici en poëten hen tot nu toe als groote dichters hebben bewonderd, dan wil ik dit antwoorden: Zij hebben met grooter ondervinding en grooter belezenheid dan het gros hunner tijdgenooten een grooter hoeveelheid algemeen bekende gedachten, sentimenten en voorstellingen op rijm gebracht dan éen hunner voor-

12) Ik heb zelden onoordeelkundiger meeningen gelezen dan die van de Hollandsche letterkundigen dezer eeuw over die zoogenaamde ‘herleving.’ Jer^o. de Vries schreef van de Van Harens, ‘dat men als 't ware van hen zekere herleving der Dichtkunst in de laatste helft der vorige eeuw, gerust rekenen mag.’ (Zie Gesch. der Ned. Dichtk. Dl. II. blz. 177. En van denzelfden schrijver, Verhandeling over het Nationale in onze Dichtk. 1838). Witsen Geysbeek neemt deze plaats met instemming over, (Woordenb. d. Ned. Dichters. Willem v. Haren blz. 92) doch zegt in de voorrede tot zijn Woordenboek, ‘dat Bellamy de ware Dichtkunst weder opwekte.’
M. C. Van Hall spreekt in zijn Lofrede op Mr. Rhijnvis Feith, in 1825, van ‘de herschepping der vaderlandsche dichtkunst door de Van Harens begonnen en door Feith voortgezet.’
Latere schrijvers van handboeken, Van Vloten, Hofdijk, e.a., bestendigen de verwarring, maar beginnen de school van Van Alphen, Feith en Bellamy voor een tijdelijke afwijking te houden. Alsof men ooit een hoop invloeden in een eeuw gooit, zonder dat die nawerken.
Zelfs Huët, die anders zulk een juisten blik heeft op de 18de eeuwsche bewegingen, gelooft dat Onno Zwier een ‘dichter van het nageslacht’ is (Litt. phant. en Krit. VI, blz. 21).

13) Bij de lezing van het Menschelijk Leven, dat iedereen mooi vindt, krijgt men allereerst een gevoel of men over aardappelen loopt. Zulke verzen kunnen alleen worden mooi gevonden door hen, die onnauwkeurig zijn in het onderscheiden van hun indrukken. Een vers moet, evenals alle kunst, beoordeeld worden naar zijn directen indruk, niet naar aandoeningen, die van dien directen indruk zijn afgeleid.

[p. 58]

gangers, en zij hebben dit gedaan in de dichttaal, die zich in die eeuw had gestereotypeerd. Dit is altijd de reden voor voorbijgaande populariteit geweest.

De meest onartistieke kwaliteiten, die men een kunstenaar ten laste leggen kan: soortgelijkheid van gevoel en ideeën met een ijdele en lamlendige natie, en een onveranderd gebruik van de stereotype taal der poëten, zijn de oorzaken geweest van den roem der Van Harens, met wie de Nederlandsche letterkunde zou zijn herleefd. Dat nog in de tweede helft dezer eeuw hun invloed heeft voortgeduurd bij onze beste letterkundigen, doet vermoeden dat de 18de eeuw ook door andere middelen zeer lang nagewerkt heeft ¹⁴⁾

De schadelijke nawerking nu van den arbeid der Van Harens is m.i. tweeërlei geweest. Zij bestond in het vastzetten, in de meest geprezen poëzie, van de aller-conventioneelste taalvormen, en - eerst en voornamelijk - in het verheffen van geestdrift voor banale gedachten tot inspiratie en van die gedachten-zelve tot een noodzakelijk kenmerk der kunst.

De neigingen der 18de eeuw waren samengekomen in de kunst der gebroeders Van Haren. Ze hadden zich er in vastgezet met de pijnlijke logica aller psychische en physische werkingen en ze rustten niet voor ze het toppunt dier logica hadden gevonden in Bilderdijk.

Ik wil van Bilderdijk alles gezegd hebben wat ik van de Van Harens zei. Alleen ietwat luider.

Maar Bilderdijk is een groot man geweest. Bilderdijk is een geleerd man geweest. Bilderdijk is een christelijk man geweest. Goed, maar het kan mij niet schelen wat gij meent dat Bilderdijk wèl geweest is. Ik beweer dat Bilderdijk geen kunstenaar is geweest. ¹⁵⁾

Wat ik straks van de Van Harens zei geldt óok voor Bilderdijk. De 18de eeuw wás niet grilliger of minder logisch dan de Natuur is als ze een vrouw laat baren, eenen bestemden tijd na de bevruchting; niet tegen-natuurlijker of eigen-machtiger dan een stoompomp, die moet slaan zóo-

14) Zooals men weet, was nog Potgieter een groot bewonderaar van ‘de Geuzen.’

15) Ik wil niet zeggen, dat Bilderdijk nooit goede verzen geschreven heeft. Hij heeft inderdaad sparsim fraaie regels en brokstukken geleverd, maar zoo weinige, dat men met grooter genoegen Lucas Schermer of Dirk Smits, dan da Costa's groote uitgave doorbladeren zal. En dan, wie zal zeggen, hoeveel daar nog bij is, wat we bij vergissing mooi vinden. Ik bedoel dit: op pag. 99 van Dirk Smits' Gedichten leest men:

Het heir der Droomen past gestaêg op zijn bevelen
En vliegt hem van de hand.

Het blijkt dus dat de zoozeer bewonderde regel uit de ‘Ode van Napoleon’

En 't Noodlot vliegt hem van de hand.

of direct plagiaat, of zonder zin is. Direct plagiaat, ingeval Dirk Smits de uitdrukking ‘van de hand vliegen’ als plastiek bedoelde; zonder zin, ingeval zij in dien tijd tot de gangbare dichterlijke taal behoorde en men er dus niets meer bij zag.

[p. 59]

veel slagen in iedere seconde. Waár was de bevruchting dat die eeuw baren zou? Waár wijst ge mij de kiem der artistieke neigingen, in de 18de eeuw ontsproten en opgegroeid in Bilderdijk? Ge beantwoordt mijn ‘Waar?’ niet, omdat ge de plaats niet kent, noch mijn vraag naar die kiem, omdat ge die kiem-zelve niet weet. ¹⁶⁾

Alles wat ik zei van de Van Harens geldt óok voor Bilderdijk.

Maar Bilderdijk had eenigszins andere ideeën, misschien ook andere stemmingen, andere fantasieën dan zijn voorgangers. Natuurlijk: die voorgangers zelven verschilden van elkaar. Doch dit verschil in soort is een kleinigheid. Ik wil alleen gelijk hebben in de hoofdzaak. Vraagt men mij wat de reden is, dat critici en poëten hem tot nu toe als groot dichter hebben bewonderd: Hij heeft met grooter ondervinding en grooter belezenheid dan het gros zijner tijd-genooten een grooter hoeveelheid algemeen bekende gedachten, sentimenten en voorstellingen op rijm gebracht dan éen zijner voorgangers; en hij heeft dit gedaan inde dichttaal, die zich in die eeuw had gestereotypeerd.

Dit is altijd de reden voor voorbij gaande populariteit geweest.

16) Huët schrijft zeer terecht (Litt. Fant. en Krit. VI. page 76) ‘.... waarom gunde het onvriendelijk noodlot ons noch een Schiller, noch een Byron, noch een Chateaubriand? Het gemis van den laatste heeft Van der Palm ons niet vergoed: mogen Bilderdijk en zijne wachters als eene schadeloosstelling voor dat der twee eersten gelden?
Hier legt de oprechtheid onze nationale eigenliefde het zwijgen op.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoevele uitgaven de Hollandsche natie beleefd hebbe, Helmers is gestorven om niet weder te verrijzen. In mijn studententijd werd heftig geredetwist over de vraag, of Tollens een dichter verdiende te heeten; en hoewel ik niet ten tweedemale zulk een onvruchtbaar geding zou wenschen bij te wonen, of verlangen zou daaraan deel te nemen, ik geloof niettemin, dat door het oprigten van het rotterdamsche standbeeld de knoop meer doorgehakt dan ontward is. Over Bilderdijk laat zich gewis niet in twee woorden een oordeel uitspreken; doch de omstandigheid dat deze in schijn tot zoo groote vruchtbaarheid geschapen geest, indien hij da Costa niet voortgebragt had, kinderloos gestorven ware, bewijst zeker niet dat hij op het gebied onzer letterkunde nieuwe wegen geopend heeft.’
Deze zins-constructie is vol beteekenis: ‘Helmers is dood, Tollens is geen dichter, Bilderdijk - heeft geen nieuwe wegen geopend.’
Als het waar is dat de heer Huët wel eens een slip van zijn proza voor het gelaat houdt om een glimlach te verbergen voor zijn hollandsche lezers, dan geloof ik dat hij dit schrijvend een zéér handigen plooi voor een zéer lachend gelaat geslagen heeft. De schrijver der Fantasiën en Kritieken is toch een veel te goed auteur om bij het schrijven van een reeks parallel-loopende volzinnen zijne bedoeling niet precies te kunnen weergeven. Als hij dan schrijft: Helmers dood, Tollens geen dichter, Bilderdijk geen nieuwe wegen geopend; dan heeft men slechts drie vingers noodig om naterekenen dat ‘geen nieuwe wegen geopend’ niet juist synoniem is met ‘onsterfelijk’ of ‘wèl een dichter’.
En dat de heer Huët die rekening voor zichzelf net zoo gemaakt heeft, wordt zeer duidelijk als men vraagt, welke wegen Bilderdijk dan wèl bewandeld moet hebben. Nieuwe niet. Dus de oude. En welke oude? De achtiende-eeuwsche, natuurlijk. En wie zal beweren, dat de 18de eeuw een artistieke eeuw geweest is in Nederland?
Zie, het komt mij voor een zeldzame verdienste te zijn voor een Nederlandsch schrijver, dat hij meer dan twintig jaar geleden zulke dingen gezegd heeft over Bilderdijk. Maar waarom heeft hij ze zóó gezegd, dat zij nu den indruk maken van woorden, die wijze menschen spreken, fluisterend, achter de gordijnen van een vensternis, zoodat de domme gasten in de zaal er langs gaan, lachende onder dwaas gepraat? -

VI.

Terwijl deze beweging der 18de eeuw sterk genoeg werd om door te werken tot in onzen tijd, openbaarde zich in 1778 een andere, wier invloed later even sterk worden zou. ¹⁷⁾ Ik schrijf dien datum, omdat in dat jaar de vertaling van Riedel's Theorie der Schoone Kunsten en Wetenschappen, door Van Alphen, verscheen.

De nieuwe theorieën der Duitsche philosophen begonnen hier genoemd te worden: er hadden Duitsche poëten geschreven, die een enkele hier las. En terwijl anderen in het op-

17) De heer J. Hartog gaf in zijn opstel in De Gids van '77 den raad een nieuwe periode onzer literatuur te dateeren van 1778, het jaar der uitgave van Ván Alphen's Theorie. Ik vind dien datum den eenig-mogelijken omdat het Individualisme in onze Nieuwe Letteren erbij begint.

[p. 60]

houden met ‘beschaven’ en het vlijtiger beoefenen van Grieksche en Latijnsche schrijvers een middel zagen om de kunst te verbeteren, vertaalde en bewerkte Van Alphen de Theorie van een beroemden Duitscher ter verbetering van den smaak. Met meer artistiek gevoel dan de meeste zijner tijdgenooten vond hij veel meer leelijk dan zij. - Veel leelijk vinden is altijd een deugd geweest in onze critici. Hij zocht daarom de fouten onzer kunst niet als anderen in het haspelen met woorden en het beschaven van verzen. Hij begreep dat als iemand leelijke verzen maakte, hij dat deed uit gebrek aan gevoel voor mooie verzen, uit gebrek aan literairen smaak. En de man was logisch als een eeuw, toen hij verbetering van smaak als voorwaarde stelde van verbetering van kunst. In het streven naar vervulling dier voorwaarde ligt de groote beteekenis van zijn vertaling.

Daarnaar strevende heeft hij allerlei gewichtige dingen gedaan. Een groot ding was het toch, toen hij de heiligheden onzer kunst als speelgoed opnam en neerwierp te midden van de koninkrijken van schoonheid, die andere volken zich hadden gesticht. Zonder het volle gevoel dier schoonheid kon het koninkrijk onzer kunst niet gemaakt worden. En er lag, meer dan zijn eigene, de wijsheid der historische konse-kwentie in de geestdrift, waarmee hij den menschen zeide het beste hunner ziel te ontwikkelen, opdat elk hunner dat gevoel deelachtig werd. ¹⁸⁾

Er was een reden, waarom juist de studie dier nieuwe theorieën zoo nuttig was ter verbetering van den Hollandschen smaak. Sints de dichtkunst een publieke vermakelijkheid, een ding om te vermaken, geworden was, zou niemand den man hebben begrepen, die haar als de belichaming van zijn, individueel, genot zou hebben voorgesteld. Eene redeneering als deze: de kunst is de uiting van onze vreugd over de dingen, die schoon zijn: de kunstenaar moet trachten nauwkeurig te beelden in woorden, wat hij in die stemmingen zijner vreugde aanschouwt; zou eenigszins mal à propos en onbegrijpelijk zijn geweest. Voor ons, artisten van dezen tijd,

18) Over Van Alphen's - natuurlijk ook door den tijd geïnfluenceerd - oordeel over Hollandsche dichters zie men zijne Inleiding bl. V en XI.
Met beminnelijke geestdrift schreef hij (Inleiding bl. LXXI): ‘Is het daarom niet der moeite waardig, dat men eenige uuren, eenige dagen, ja al was het jàren, besteedde om dat vermogen van het schoone te gevoelen, op te kweeken, en te beschaven? zal die moeite te vergeefsch zijn? zal ze zelfs in de eeuwigheid onbeloond blijven?’ -

[p. 61]

voor wie het gevoel voor de schoonheid onzer voorstellingen een genot is, zoó voelbaar, dat het de eigenlijk physische gewaarwording in intensiteit overtreft, is deze redeneering de eenvoudigheid-zelve. Wij beginnen bij ons genot, omdat het zoo groot is. Maar voor Van Alphen, wiens gevoel voor het schoone nog slechts weinig, voor zijn lezers, bij wie het nog geheel niet ontwikkeld was, moest deze wijze van voorstelling onverstaanbaar zijn. Zij moesten voorloopig de kunst blijven aannemen als een middel om den lezer vermaak te doen.

Zoo nu nam haar de wijsbegeerte aan uit haren aard. Voor haar was de dichtkunst eene kunst en wetenschap, wier wetten zij afleidde uit de kennis van haar doel. De uitstekendste Hollanders geloofden in dien tijd algemeen, dat, daar de dichtkunst een middel was om den mensch te behagen, men den mensch moest leeren kennen, om te weten hoe men hem behagen kan. Van Alphen geloofde dit ook. ¹⁹⁾ Maar het was een even natuurlijk gevolg van den invloed dier zelfde leeringen, dat naarmate het gevoel voor het schoone sterker werd, men in dat gevoel en dus in de studie van zich zelven de kracht van den dichter zocht. En zoodra men in die studie geloofde zou de kunst van zelf individueele uiting worden en resultaat zijn van individueel genot.

Te voren had men de dichtkunst een middel niet alleen om te behagen, maar ook om te leeren genoemd. Thans openbaarde zich de invloed der nieuwe theorieën ook hierin, dat men het om te leeren hoogstens als iets bijkomstigs ging beschouwen. Het behagen door schoonheid werd hoofdzaak. ²⁰⁾

En nu lag het in de toekomst als een moetende konse-kwentie, dat, daar de kunst niet meer bedoelde te leeren, maar alleen te behagen door schoonheid; daar de kunst zelfs niet het meest was om te behagen, maar alleen om de uiting te zijn van de vreugden der dichters, der schoonheids-sensitieven, als Vosmaer ze noemde; er een individueele kunst, alleen ter incarnatie van het schoone, ontstaan zou, zonder bijmenging van godsdienst en zedelijkheid.

19) Zie Van Alphen's Theorie der Schoone Kunsten en Wetenschappen, Inleiding bl. XXXIII. -

20) Zie over het ‘behagen’ als doel der dichtkunst het laatste gedeelte van aant. 7. Verder Bilderdijks Verhandeling in antwoord op de vraag: ‘Hebben de Dichtkunst en Welsprekendheid verband met de Wijsbegeerte? en welk nut brengt dezelve aan de eene en de andere toe?’ te vinden in de Werken der Mpij der Ned. Letterk. Zesde deel. -

[p. 62]

Van Alphen is de voorman van het Individualisme in de Hollandsche kunst geweest.

Ik weet wel, dat hij de gevolgen van zijn daad niet alle begrepen heeft. Hij wilde den smaak der Hollanders maken, zooals de zijne was. Hoe die smaak en die Hollanders worden konden onder de invloeden, die hij er op liet werken, dat kon hij niet begrijpen. Want geen mensch begrijpt iemand, die grooter is dan hij-zelf. Maar dat die gevolgen langzaam maar zeker doordrongen in de letterkunde kan o.a. worden aangetoond uit de Vaderlandsche Letteroefeningen van dien tijd.

VII.

De achtiende eeuw is de eeuw der Spectators geweest.

Als een land den schijn krijgt van een kinderspeeltuin en de rijke, groote kinderen loopen spelen met al wat los en vast is, als ze natuurtje-spelen en kunstenaartje-spelen, en in opgewonden overmoed raketten met de zeden hunner vaderen en schijfschieten op de mutsen hunner grootmoeders, - dan zal het natuurtje-spelen en het kunstenaartje-spelen nog zoo kwalijk niet genomen worden, maar dan zijn er nog heel veel menschen, die niet zien kunnen dat er profanatie gepleegd wordt met de vaderlijke zeden en gaatjes worden gemaakt in de grootmoederlijke muts. De verdiensten van die ontevredenen liggen dan niet in hun liefde voor mutsen en zeden, maar in hun tegengaan van nutteloos spel.

Die verdiensten hebben de Spectators gehad. In de eerste helft der eeuw, Van Effen met zijn Hollandsche Spectator; in de tweede helft een groot aantal lieden, voornamelijk dissenters en doopsgezinde dominees. Zij hoorden in hun eeuw als de oppositie in de Tweede Kamer. Zij waren geen grooter of beter menschen dan hun tijdgenooten, maar zij oefenden hun verstand door het berispen van de hun hatelijke gebreken der meerderheid. Als men de uit-stekende zonden dier meerderheid afgeknipt had, zou zij met de minderheid een ge-76lijke massa geweest zijn, ziek van de zucht tot beuzelen met kunst en natuur. Die ziekte is de tering dier eeuw geweest, en daartegen gaven de Spectators geen geneesmiddelen in.

Uit hunne partij zijn de schrijvers der Vaderlandsche Letteroefeningen voortgekomen. Zij begonnen het Tijdschrift in 1761: uit de bladen dier oude boeken meent men hun stille gezichten te zien, naar buiten glurende, met iets fijns en goedigs in neuzen en kinnen, bescheiden-verdraagzaam, Menniste dominees. Zij spraken zachtjes van Tolerantie, maar het was niet de groote Tolerantie van naturen, die alles begrijpen, maar de kleine van menschen, die voor 't oogenblik geen heil zien in ón-verdraagzaamheid. Dat zij in groote dingen niet meer waren dan hun tijdgenooten, gevoelt men bij het lezen van wat zij schreven over kunst. De gedichten, waarmee men zich vermaakte, moesten ook voor hen ‘zagtrollend’ en rijk aan ‘zinrijke vindingen’ zijn. En zij konden het weten, vooral niet minder goed dan andere ontwikkelde Hollanders, want een der ijverigste hunner was Petrus Loosjes, die zelf als letterkundige naam had, en wiens zoon den vermaarden roman Maurits Lijnslager heeft gemaakt.

Tegenover de kunst lagen de Letteroefeningen als het volk. De esthetische ideeën van dat volk groeiden op in dat lichaam van papier. Hoe meer dat lichaam groeide en groot werd, hoe meer de mannen buiten het volk, de individualisten, er de incarnatie dier ideeën in zien zouden. Hun nieuwe gedachten zouden tikken op het brein, zouden drukken tegen 't lijf van dat groeiende schepsel, dat papieren volk-monster. Het zou langzaam veranderen zonder het te begrijpen, zooals een mensch verandert door het voedsel dat hij eet, door de lucht, die zich dringt in zijn bloed. ²¹⁾ Maar het zou altijd hetzelfde soort wezen blijven, zooals een mensch nooit anders kan worden dan een mensch.

Zoo moesten de Letteroefeningen zijn. En zoo waren ze.

Dirk Smits vonden ze mooi, omdat hij zoo ‘zoetvloeijend’ was, niet om zijn eigenlijk artistieke kwaliteiten. Juffr. Wolf, de natuurlijkste juffrouw van Nederland, gaven ze wijzen raad, die allerzotst was. Maar de sprekendste trekken vertoonden

21) De langzame verandering der Letteroefeningen blijkt in de 18de eeuw reeds uit hun meeningen over de kunstgenootschappen. In 1773 toch schreven zij er over als volgt: ‘Al wie de hartstreelende dichtkunst bemint, bespeurt ongetwijfeld met vermaak, dat men 't in Nederland er op toelegt, om haaren luister in ons gewest bestendig te vermeerderen, door 't oprigten van kunstgenootschappen, welke dienen om haare hoogagters op te wekken, derzelver getal te doen aanwassen en 't hunne toe te brengen om elkander te beschaaven.’ (Hedend. Vad. Lett. Dl II, 1. bl. 482).
In 1783 wordt reeds eenige verandering merkbaar in hetgeen zij schrijven over Van Alphen's Digtkundige Verhandelingen. Zij prezen deze ómdat ze velen zouden kunnen weerhouden ‘van zig op het zogenaemde dichten toe te leggen, waardoor men van een aantal rymelaars en verzenmaakers ontslaagen zou worden.’ (Algem. Vaderl. Lett. 1779-1785. Dl. V. 1. bl. 176.)
Een half jaar later toonden zij reeds instemming met wat de schrijver der ‘Proeven van Dichtkundige Letteroefeningen’ beweerde, dat, te rekenen naar ‘de veelvuldige dichtkundige genootschappen en derzelver afgegeven Proeven, waarin men maar al te veel middelmaatige en zelfs minder dan middelmaatige stukken aantreft’, men het den ‘kunstkenneren’ niet geheel ten kwade kon duiden, wanneer zij klagten aanhieven over de achterlijkheid van ons volk op het gebied der poëzy.’ (Alg. Vad. Lett. 1779-1785. Dl V. 1. bl. 582 sqq).
Eindelijk in 1790 hekelden zij de lieden, die er maar op los rijmden ‘om jaarlijks een bepaald getal bladzijden met vaarzen in het licht te geeven’, en zeiden dat er nooit verbetering zou komen als men die kwade gewoonte niet varen liet. (N. Alg, Vad. Lett. 1786-1790, Dl. V. 1. bl. 130 en 206.)
Deze, zoowel als enkele elders gegeven citaten zijn reeds opgenomen in het meergenoemde Gidsartikel van den heer Hartog: ‘Uit het leven van een Tijdschrift’, waarvan ik een ruim gebruik heb gemaakt.

[p. 64]

zij in hun houding tegen de mannen en werken der nieuwere richting, Van Alphen, Bellamy en Feith.

Zij waren een kwart eeuw oud, toen het boek van Van Alphen verscheen. Dat boek viel onder de Hollanders, als een knuppel, dien men in een hoenderhok gooit. De rijmelende leden der dichtgenootschappen stoven kakelend door elkaar. Toen schreven de letteroefenaars er over, gematigd, met veel onpartijdigheid, als van een zaak, die men wel eens overwegen mocht. Zij formuleerden de boosheid van het literaire plebs in eenige gevoelige volzinnen. ²²⁾ Maar zij waren te verdraagzaam om zelf spoedig boos te zijn. Ook hadden zij te weinig ontwikkeling van oordeel, om noodzaak te zien in het bestrijden van theorieën, wier gevolgen in de praktijk zij niet begrijpen konden. Indien zij die gevolgen hadden vooruitgezien, zouden zij zich toen reeds verzet hebben. Nu deden zij het, zoodra één dier gevolgen hun zichtbaar werd.

22) Zie over den indruk dien het boek van Van Alphen maakte, de recensie in de Letteroefeningen. (Alg. Vad. Lett. 1779-1785. Dl. I. 1. bl. 367 sqq); den Brief aan den Heer H. Van Alphen bij gelegenheid zijner Theorie etc. (Dl. I. 1. bl. 369 sqq); de Vrijmoedige aanmerkingen, etc. briefsgewijze voorgedragen door D.E. (Dl. I. 1. bl. 372.)
Vergelijk ook Dl. II. 1. bl. 309; waar zij in 't voorbij gaan spreken van ‘de onwaardige wijze, op welke de uitgever de Vaderlandsche Dichtkunst en Dichters behandelt en die de gevoeligheid der Natie moet opwekken.’

VIII.

Leelijk vinden van het oude en pogen naar iets oorspronkelijks waren twee eigenschappen der nieuwe theoristen.

Dat verlangen naar oorspronkelijkheid van kunst werd behoefte aan oorspronkelijkheid van gevoel.

De woorden zijn hier zwaar van beteekenis. In de 18de eeuw kwamen er menschen, die behoefte aan iets kregen, behoefte aan oorspronkelijk gevoel. En met dat oorspronkelijk gevoel wilden zij zich uiten in hunne kunst. Kan men er nog aan twijfelen, dat dáármeê de revolutie onzer kunst begon?

Men doet verkeerd den naam van revolutie alleen te geven aan eenige luidruchtige formaliteiten, waarmee de oude en nieuwe ideeën elkaar te woord staan in een opgewonden oogenblik. De revolutie in de kunst was begonnen, zoodra tegenover het volk, dat dichtkundige vermaking vroeg voor zijn laffe sentimenten, een paar mannen stonden met behoefte aan andere stemmingen en aan uiting dier stemmingen in hun taal. Het volk wou vermaakt worden. De dichters wilden uiting hunner vreugde. Dit zijn groote zinnen, die tegenover elkaar staan als twee vijandelijke legers.

[p. 65]

Het gevoel dat die nieuweren ontwikkelden, was het teedere der Duitsche poëten. Die lazen ze en die hadden ze lief. Dat gevoel was hun als iets zeldzaams, iets dat hen onderscheidde van anderen. Iets, dat vreemd was, zelfs naast hun eigene, vroegere sensaties. Zij schreven het daarom met meer liefde. Zij trachtten het te zeggen in woorden, te bewaren in klanken. Zij begrepen met hun hart, wat ze niet wisten met hun verstand, dat de kunstenaar moet zeggen wat hij voelt, moet beelden wat hij aanschouwt. Hun gevoel was niet groot en machtig genoeg om zichzelf te belichamen in schoone beelden, noch vermochten zij het hoogste te zoeken in het streven die beelden te beitelen in klank; maar toch waren hun stemmingen hun lief te over, om ze niet te verminken tot vermaking van anderen, maar ze zuiver te zeggen voor zichzelf.

De gedichten van Van Alphen, Feith en Bellamy waren de eerste verschijning der individualistische kunstidees in de praktijk. Streven naar uiting van ééne gevoelsnuance was hun opperste eigenschap. Maar op allerlei plaatsen waren de gevoelde klanken onzer vroegere kunst er in ontwaakt. Het gevoel moest slechts krachtiger en rijker worden; het moest zich belichamen in de fantasieën van poëten, die een lust zouden hebben aan hun schoonheid. Gevoel, dat zich vormde tot beeld; beelden, gehouwen in klank; - moesten de zinspreuken zijn der artisten-met-woorden. Als dat alles zoo was, zou het Van Alphen, Feith en Bellamy in het groot zijn: de opgewassen hof onzer kunst.

De revolutie was begonnen en haar eerste luidruchtigheid bleef niet uit.

De letteroefenaars waren zeer goedig geweest voor de nieuwe beweging. Zij hadden Bellamy tot medewerker en plaatsten zijne gedichtjes. ²³⁾ Zij prezen Feith om zijn behaaglijken schrijftrant. ²⁴⁾ Zij keurden Van Alphen niet af. Maar het duurde ook niet lang of zij schreven, dat het sentimenteele gevaarlijk voor de jeugd was. Zij maakten ruzie met den driftigen Bellamy; zij wisselden brieven met den deftigen Feith. De achtiende-eeuwsche begrippen van zedelijkheid gingen zitten

23) Zij hadden Bellamy tot medewerker…
Over de verhouding, waarin Bellamy tot de Letteroefeningen gestaan heeft, schreef de heer Hartog eenige zeer belangrijke bladzijden. (bl. 17-23 van zijn opstel.)
Hij geeft een lijst van 15 stukjes, die Bellamy van 1779-1782 in het Tijdschrift plaatste, en verklaart het plotseling ophouden dier medewerking uit een twist, die tusschen den dichter en de redacteuren ontstaan zoude zijn, een twist over het sentimenteele. Daartoe neemt hij uit de Letteroefeningen van 1785 over: een ‘Recept om iets sentimenteels toe te maaken’, en legt daartegenover een pamflet, dat in het bezit was van den heer Frederik Muller, getiteld: ‘Aan de schrijvers der Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen. Recept’ en klaarblijkelijk van de hand van Bellamy. In dat recept komen o.a. deze verzen voor:

‘Men maak' dan nog een Sause
Uit de afgekookte werken
Van L-j-s aan het Spaaren;
Dien blijden Liedjeszanger:
Eén grein uit zijnen Hoofdman
En in 't geheel een Dragma
Van alles, wat die Rijmer
Der waereld heeft gegeeven.’

en verder:

‘Ai zegt my: wat is beter,
Die teedre sentimenten,
My door natuur gegeeven,
In Duitschland op te kweeken
By Klopstock en by Wieland
En zelf hier by Van Alphen,
By Feith en andere mannen,
Of zulk een teer gevoelen
Met moedwil te verpesten.’

24) Zie over den lof, dien de Letteroefeningen Feith gaven: Alg. Vad. Lett. Dl. VIII. 1. bl. 234 en 531, waar zij echter tevens klagen dat de jeugd licht bedorven wordt door het sentimenteele en door het lezen van zulke werken vervalt ‘eene wezenlijke, schadelijke zwaarmoedigheid.’

[p. 66]

als rechters over de praktische konsekwenties van Riedel's esthetische theorie.

Toen het sentimenteele overdreven werd en een deel van het volk het tot mode maakte, bleven de letteroefenaars geheel in hun rol van lieden, die nutteloos spel veroordeelen. Maar zij konden niet begrijpen dat zij strijd voerden met de groote artistieke beweging der 18de, die hun en Bilderdijk rendezvous gaf in de 19de eeuw. Zij zagen de geheime voorspelling niet, die er lag in het verschijnen van een tijdschrift door Feith en Kantelaar, dat in 1793 begonnen werd, omdat er geen enkel tijdschrift in het land was, dat met oordeel oordeelde over werken van kunst. ²⁵⁾

De Gids lag in kiem in het laatste vijfde van de eeuw hunner wording. En de Nieuwe Gids óók.

Bilderdijk, de Letteroefeningen en het Individualisme bewogen zich allen naar de eeuw, waarin ze allen zouden samenkomen - maar wier einde de Letteroefeningen niet meer zouden zien.

25) Bijdragen ter bevordering der Schoone Kunsten en Wetenschappen, uitgegeven door Mr. R. Feith en J. Kantelaar.
Voorberigt bl. VI: ‘Het is aan onze kundige landgenooten bekend, dat tegenwoordig in Nederland geen één tijdschrift uitkomt, hetwelk opzettelijk de verbetering van onzen smaak voor het schoone ten oogmerk heeft. Alle de bëoordeelende schriften, hunne inwendige waarde voor het oogenblik volkomen daargelaten, vergenoegen zich, zoodra zij een dichtstuk of iets, dat de fraaie letteren betreft, tot onderwerp nemen, met iets van deszelfs inhoud te doen kennen en somtijds met goed of af te keuren, zonder gewonelijk eenige redenen dan die het mechanische gedeelte der Poëzy betreffen, hiertoe aan te voeren.’

IX.

Men zal zeggen, dat de 18de eeuw anders was. Men zal antwoorden dat Bilderdijk een tweede Vondel geweest is, Poot een Robert Burns in den dop, Onno Zwier een dichter.

Ik beweer niet anders, dan dat ik het niet eens ben met hen, die dit zullen antwoorden. Ik begeer volstrekt niet, dat iemand iets mooi vindt met mijn gevoel voor het schoone. Ieder oordeele zelf. Maar ik wenschte dat niemand een gedicht voor schoon hield, tenzij hij de schoonheid van dat gedicht had gevoeld. Zóo gevoeld, als hij een kus op zijn lippen voelt of een vlam, die hem de vingertoppen brand. Wie zóo niet voelen kan, oordeele niet.

Men wilde meeningen: welnu, hier zijn ze. Niet anders dan meeningen. Ik heb ze in dit boek overeind gezet als groote mannen, met ontdekte gezichten, gereed om hun woorden gestand te doen. Zij zeggen hardop en herhalen

[p. 67]

het, dat Poot een poëet was der décadence, dat de Van Harens en Bilderdijk géén poëten zijn geweest.

Alles wat ik geschreven neb, heb ik geschreven omdat ik het meen.

Wij Hollanders hebben al zoolang onze meeningen weggestopt in den lappenmantel der conventietaal; wij hebben ál onze mooie menschengedachten verknoeid en verzanikt en verrijmeld in de raggen onzer stoffige poëtenspraak. Wij hebben hoopen dingen gezegd in lieve, lamme woordjes, die hadden moeten gezegd worden in de naakte, hartstochtelijke taal der natuurlijkheid, die zoo schoon is van grooten hartstocht. Het begint tijd te worden, dat wij de dingen bij hunnen waren naam noemen; tijd, dat wij de woorden weigeren, als ze niet juist zijn, zooals men een muntstuk weigert, dat tekort komt aan zijn volle gewicht.

Maart '86.