De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 685]

Bibliographie

Een Martelaarskroon voor Joris Praet, door Hendrika Kuyper-van Oordt. - Uitgave J.H. Kok, Kampen.

Onder de schrijfsters van dezen tijd kunnen wij mevrouw Hendrika Kuypervan Oordt een eereplaats verkenen. Het is mij onbegrijpelijk dat men in bloemlezingen, literaire overzichten en literatuurbeschouwingen haar naam niet méér leest. Want Hendrika Kuyper-van Oordt behoort tot de allerbeste schrijvers van dit land. Haar stijl is een geheel eigene, haar beelden zijn zuiver en welgekozen, maar bovenal, zij weet een sfeer te scheppen en vol te houden, zooals ik slechts heel zelden bij anderen aantrof.

Men leest dit boek, dat m.i. een cultuur-historisch document is en niets minder, niet om het verhaal, niet om de geschiedenis (men vergeet zelfs, al lezende, waar het om gaat), men leest het enkel, tenminste zoo verging het mij, om zijn prachtige taal, zijn daarwerkte en harmonische schilderingen, zijn uitnemende karakterbeelden. Het is heelemaal geen aangenaam en zonnig hoek, dit laatste oeuvre van deze schrijfster. Men moet het niet meenemen naar het zeestrand of op een week-end. Dan slaat men het na enkele bladzijden reeds dicht om het misschien nooit weer op te nemen.

Want uit dit boek waait de geur van specerijen, inmaak, kalk en kamfer en de muziek is die van ruischende sleepjaponnen, serafienorgels en holle stappen in hooggewelfde gangen. Het is de sfeer der 19e eeuw, de eeuw waarin de rethoriek hoogtij vierde, waarin de preutschheid en verdraaidheid uit gezichten, corsages en stoelpooten sprak, de eeuw, waarin het hondje niet heen en weer doch op en neer kwispelde uit zedigheid en de gezichten der kerkgangers leken op Sint Bernardskoppen.

Maar ook de eeuw van veelkleurige omstandige praal en pronk, van druk beweeg, gezwier, van overvloed en opgestapelde rijkdom, van veel straatvertier en grootsche rust bij de vlammende open haardvuren.

De schrijfster brengt ons in het milieu van welgestelde stadsburgers, kooplieden van stand en aanzien, met hun altijd eendere breede nering, hun hooge patriciërshuizen en hun buitenverblijven, omringd door singels en volle boomgaarden.

En zij weet gansch dit leven ons ite schilderen, als had zij zelve in dezen tijd geleefd. Het is alsof er steeds prenten voorbijschuiven, prenten met hun verschoten kleurtjes, figuurtjes, straatjes, toiletten, roze en paarsroze op een achtergrond van fluweelig linnenpapier.

Hoe akelig en koud zijn onze markten, vergeleken bij de weelderige uitstallingen uit dien tijd. En hoe weet de schrijfster in enkele zinnen ons deze te schetsen:

[p. 686]

‘Doch aan de Botermarkt was een gezellig zitje gemaakt met de vensterbanken. Hier speelde de zon vrij lang over de stucco beeldjes op de consoles aan den wand, en in vroegen tijd dronk het gezin hier op marktdag koffie. Er viel toen veel te kijken, de markt bloeide. De boerinnen uit Harpen en Rodrop, die een ander model mutsen dragen, kwamen er met de lichte aardappeltjes, korfjes met bramen in 't getij, en hazen en faizanten. Maar ook van de dorpen langs de rivier kwamen de hondenkarren, gereden met van alles er op; hoenders of duiven in een kevie, bossen seringen in 't voorjaar en een versch wit sikje; in den nazomer dikke boerinnepruimen, mispels en kweeën en, zoodra de jacht openging, het jonge waterwild.’

Mevrouw Kuyper-van Oordt is geboren te Kralingen op 25 October 1875 en gaf eerst op haar vijftigste jaar haar eersten roman uit, getiteld ‘Het goud van Cronaert’. Daarna volgden in 1928 ‘De wrok van Diederik Spijkerboer’ - ‘De Lofzang der Schamelen’ 1929 - ‘Het zonnetje in het Paradijs’ in 1931 ‘Jonker Costijn’ in 1934 en daarna dit boek.

[p. 687]

Waarschijnlijk heeft de schrijfster al de jaren voor haar eerste publicatie ernstig studie gemaakt. Evenals van Collem en Der Mouw als dichter reeds jarenlang de proeven hunner kunst bewaarden, verbeterden en vervolmaakten eer zij in het licht traden, zoo heeft deze vrouw ook de groote beheerschtheid gehad, niet eerder haar romans uit te geven voor zij ook werkelijk iets gaafs, en compleets kon aanbieden.

En haar werk is gaaf. Ik heb, nogmaals, zelden zulk een door en door harmonisch daarwerkte en prachtig gestyleerde letterkunde onder oogen gehad. Zij is een voorbeeld voor de jongeren, die al te vroeg zich door de zucht om bekend te worden laten verleiden halfrijp en slordig werk te publiceeren.

Ten deele is al haar werk biografie. Zij zelve is opgegroeid op de grenzen van twee eeuwen in een tijd en een milieu, als waarin velen harer boeken spelen. Met welk een fijne opmerkingsgave en liefde heeft zij de wereld waarin zij leefde en rijpte bezien. Maar ook met welk een fijne critiek en milde ironie het potsierlijke, het onnatuurlijke, het sentimenteele en onechte dóórzien. Afsterven van oude gewoonten, het geboren worden van nieuwe vormen en denkbeelden, dat alles heeft zij meegeleefd en doorschouwd.

Van al haar boeken acht ik Joris Praet het meest geslaagde en ik zou ieder beginnend prozaïst willen aanraden dit boek te lezen niet alleen, maar ook te bestudeeren. Het behoort tot de allerbeste literatuur die ooit in Nederland is voortgebracht. Ik wil besluiten met een fragment uit dit boek, ‘Panaches en Harnachementen’ genaamd, doch niet eer, voor ik hier melding maak van de uitnemende illustraties die er in voorkomen en die zich geheel bij den inhoud aanpassen.

Wie is deze al te bescheiden illustrator? De uitgever J.H. Kok te Kampen gaf het boek kloek en goed verzorgd uit. En thans tot slot dit Hoofdstuk:

‘De winter was een hard seizoen, doch met de eerste mooie dagen leek het, of erfgenamen van een tijdelijk verzegelden boedel de voorwerpen van kunst en smaak, de eergeschenken en memorialen waarvan in 't geslacht de mare was gegaan, voor den dag haalden en oppoetsten. Vroeg reeds begon Anna Visser over den schoonmaak te spreken. ‘Er is zooveel’ zeide zij, ‘en wij hebben weinig handen; we moeten bijtijds beginnen, anders is 't zomer, voor we eens uitgaan kunnen’. Anna vond overigens die schoonmaak verre van onaangenaam. Zij placht in den loop van 't jaar haar memorie een weinig ter hulp te komen om te vergeten, wat zij had. En dan was de verrassinggroot bij het weerzien.

Eerst kwamen de kisten op zolder aan de beurt. Daarin lagen dingen, welke zeker maar zelden in een particulier huis worden aangetroffen. Stukken goudleer, welke eens tot behangsel gediend hadden, verdroogd en met brokkelige randen; de laatste restjes sleetsche stof van salonstoelen. De saaien gordijnen van grootpapa Meylofs echtelijke koets en een ouderwetsch schellekoord, eenmaal gewerkt voor een historischen bruiloft, met een rafeligen groenen rug achter de bloemmotieven van onverwelkte kraaltjes.

[p. 688]

En een machtige, heraldisch lachende beddeleeuw. Voor één lentedag kwam alles te voorschijn, gelijk der wereld verstorvene heremieten, die nog ééns per jaar op 't hoogste feest te voorschijn komen uit hun kluis. Alles werd behoedzaam uit de vouwen gelegd op de planken, onder een tochtend raam.

En daarna traden aan uit de kasten van den overloop de oude costuums, een processie van donkere, ruime, zedige, japonnen en van manskleeren, uit duurzaam en kostelijk laken vervaardigd, dan toen, zoo 't scheen, altijd nog op den groei gesneden werd, ook als de drager een zestiger was.

Naast elkaar op de portehabits kwamen de costuums uit te hangen en de mouw van een vrouwenkleed raakte het kleed aan dat haar man terzelfder tijd gedragen had - alsof zij nog eenmaal haar hand op zijn arm legde.

Er waren ook de kamferkisten, de dekenkisten, bevattende de Leidsche dekens, welke reeds een vorig geslacht gekoesterd hadden in vele winternachten, wollig en dik gebleven in hun beste kwaliteit, als versch-gewasschen

Natuurlijk lag daarin geen lijk. Misschien was: rouwkist, ook juister geweest, maar onze ouders konden de dingen soms rauw zeggen. Ook de inhoud van deze kist werd er uitgehaald, uitgevouwen, geschuierd en op den planken vloer gelegd.

- Joris Praet had niet overdreven, toen hij zeide dat men vroeger in de groote families letterlijk alles zelf bezat. Want in deze kist bevond zich volledig bijéén, wat voor een uitvaart diende. De kist was lichtblauw, evenals de andere, maar hooger, 't kostte immers veel moeite om dat van onderaan te bereiken. Anna was groot, doch een kleine vrouw moest de hulp inroepen van iemand, die genegen was, er in te kruipen. Het was, zakelijk beschouwd, gewoon zwart goed, niet wezenlijk verschillend van

[p. 689]

een rouwsluier of een japon van zwart thibet. Het kleed voor over de baar en de rouwlivreien voor den koetsier den den palfrenier. - Maar één ding was vreemd en gruwelijk, 't was om te gaan gillen en den zolder af te stormen, als men 't voor den eersten keer zag; de rouwschrabrakken voor de paarden. Die leken, in de lengte uitgelegd, zoo angstig groot als een paard zelf lijkt binnen muren. En 't vreeselijkste daarvan waren weer de hoofdstellen. In den snit zag men duidelijk den vorm van een langen paardenkop, met de gerekte smalle vlakken der kaken.

Als men, onverhoeds, de harnachementen daar plat op de delen zag liggen, met de rouwpanaches er naast, alsof dat maar gewone veeren van hoeden waren - dan was dat om er 's nachts van te droomen!

Het was om in den nacht na den schoonmaakdag de koorts te krijgen van de zenuwen, en dan te ijlen dat er boven op zolder bij Praet paarden lagen die al de trappen af moesten, omdat er iemand begraven werd...

n 't was niet te bevatten, dat Anna Visser haar vingers stak in de leege oogkassen; ook de zakjes voor de ooren van het paard binnenste keerde, om zich te vergewissen dat de mot er niet in zat.

Met één dag was 't gedaan. De zware schrabrakken, welke men altijd met zijn tweeën hanteeren moest, werden neergelaten op den bodem als een doodkist in de singels en heel bovenop kwamen de panaches te liggen, die niet drukken mochten. In de lenteschemering zweefden de costuums op Anna's armen terug naar den overloop. Het goudleder, het schellekoord, gingen de rust weer in. En de beddeleeuw verstak zijn heraldischen lach in het saai der gordijnen...

Bs.