De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 91]

In memoriam Willem de Merode door Martien Beversluis.

Met het verscheiden van den dichter Willem de Mérode op 22 Mei j.l. is één der grootste Nederlandsche dichters heengegaan.

En als ik dezen lyricus een groot dichter noem, dan beteekent dat niet in de eerste plaats, dat als denker of als hervormer Willem de Mérode onder de eersten moet worden geteld, maar wel, dat hij een eminent vakman was. Er zijn er niet velen geweest, die over zulk een schitterende en bijkans volmaakte techniek beschikten.

Want deze poeët verstond het, een feilloos sonnet en rondeel, een voluit gezongen lied te scheppen, zoowél als een pregnant kwatrijn of een zachte droomerige meditatie. Ook componeerde hij eenige knappe dramatische gedichten als de ‘Verloren Zoon’ en het bijbelsche tooneelspel ‘Esther’. Hoewel de dramatiek, noch de dialoog de sterkste zijde van zijn veelzijdig talent toonde, hielp ook hierin weer zijn prachtige beeldspraak en zijn verfijnde muzikaliteit hem over passage's heen, waarin het gedicht dreigde te verstarren.

Vooral bewegelijkheid kenmerkte zijn prosodie. Beweeglijk was zijn vers in hooge mate. Hij wist zijn gedicht te buigen, te doen dansen, te beteugelen, uit te doen zwieren en halt te doen houden, naar het hem geliefde.

Hij was een meester over zijn taal en kende de fijnste nuanceeringen in klank en kleur, en rythme en maat en hij week niet voor een rijmwoord, al legde hem dit soms bijna onoverkomelijke hindernissen in den weg.

En zulk een dichter is altijd tusschen zijn tijdgenooten een

[p. 92]

aansporing en een waarschuwing. En zeker was hij dit in een tijdperk als dit, waarin de techniek maar al te zeer verwaarloosd werd en waarin men zelfs met eenige minachting neerzag op zooveel vaardigheid en onuitputtelijken scheppingsdrang.

Wel had Willem de Mérode een zeer groot, zelfs gevaarlijk, aanpassingsvermogen. Hij heeft, zonder zich in de Chineesche cultuur te hebben verdiept, prachtige Chineesche impressies (men leze ‘Ruischende Bamboe’) geschreven en als niet-Katholiek zeer devote Maria-lieden (zie ‘De Overgave’) gecomponeerd. Men heeft hem invloed verweten van Geerten Gossaert, van Boutens, van Rainer Maria Rilke en Browning.

Ik ben overtuigd, dat hij van deze buitenlandsche dichters weinig las en ik weet en kan met zekerheid zeggen, dat hij noch van Gossaert noch van Boutens zelfs een silbe heeft overgenomen.

In den beginne kon men misschien wijzen op zinswendingen, die men ook aantrof bij Gossaert, maar was deze op zijn beurt niet geïnspireerd op anderen, op Lodensteyn en Revius, op den Engelschen zeedichter Swinburne en den Franschen dichter der ‘Trofées’ José de Hérédia?

Er is geen dichter, of hij staat onder invloeden van anderen, het is echter alleen maar de kwestie, of hij deze invloeden met het eigene talent, door een eigen uitdrukkingswijze, eigen beelden en muziek weet te verwerken.

Is Boutens vrij van invloeden van de Grieksche tragici, van Middelnederlandsche, van Gabriel Rosetti?

Is Nijhoff vrij van Baudelaire, Buning van Yeats, van Duinkerken van Chesterton enz.

Maar geen dezer dichters en ook de Mérode niet hebben hun zegswijze geïmiteerd. Zij hebben allen hun eigen stem en men onderscheidt hen uit de tientallen anderen, die niet talentloos, maar wel karakterloos zijn.

Willem de Mérode heeft ons een groot aantal verzenbundels nagelaten (zie de biografie). Ik zelve bezit er tenminste al een twintig en ik weet, dat ik niet volledig ben. Er is in dit oeuvre geen merkbare stijging te constateeren; wel een zekeren zin naar verandering van inhoud en dit nog alleen maar in zijn allerlaatste periode. Ik schreef daarover reeds in mijn bespreking over Prot. poëzie.

[p. 93]

Het merkwaardigste is, dat in zijn eerste werk ‘Gestalten en Stemmingen’, een titel, die precies weergeeft, wat hij geven wil, reeds een volmaakte techniek wordt gedemonstreerd. Nooit heeft hij deze schoone liederen overtroffen.

De overige bundels zijn reeksen variaties op hetzelfde thema, zijn geloof, zijn liefde, en de natuur, soms gescheiden, dan weer vermengd. Bij de vereeniging dezer elementen ontstonden weergaloos schoone symbolische verzen, die tot dusver uniek in de Nederlandsche poëzie zijn gebleven.

Er is een tijd geweest, dat hem rethoriek verweten werd. Zulk een verwijt kwam meestal van een literaire richting, die bij een gebrek aan vormbeheersching, korten tijd hier hoofden en harten heeft willen verblinden en verdooven door bravour.

Maar welke richtingen nog zullen opkomen en elkander zullen verdringen - zoo ging en gaat het eeuwig - poëzie blijft onaantastbaar. Wij schrijven allen min of meer bezield, maar wat blijven zal, is niet de techniek alleen, noch de bezieling alleen, maar datgene, waarin zij elkander stuwen en verinnigen. Ook de Mérode heeft natuurlijk vele verzen geschreven, die meer het product zijn van virtuositeit dan van heilige aandrift. Van de allergrootsten kan men misschien tien volmaakte verzen bijeen-zamelen.

Welnu, men kan dit ook uit het werk van dezen verscheiden dichter.

* _* *

Willem Eduard Keuning werd geboren te Spijk in September 1887 en werd opgeleid in het onderwijs. Nadat hij eenige jaren als onderwijzer o.a. te Uithuizen werkzaam is geweest, wijdde hij zich daarna geheel aan zijn kunst en bekwaamde hij zich in de literatuur. Hij vestigde zich te Eerbeek, waar hij, alleen wonende, een zorgelijk en vaak door ziekte gekweld eenzaam bestaan leidde.

Wij hebben aan zijn smartelijk en innerlijk zeer bewogen leven zeker zijn schoonste verzen te danken, waarbij ik allerminst wil zeggen, wat vaak gedacht wordt, dat zulk een moeizaam bestaan de voorwaarde tot goede poëzie moet zijn. De bewijzen zijn te velen, dat uit een materieel zorgeloos en innerlijk evenwicht leven zelfs onsterfelijke gedichten zijn geboren.

[p. 94]

Een belangrijke factor in de Mérode's dichterschap is zijn groot en onwankelbaar geloof geweest.

Willem de Mérode was Calvinist (evenals Gossaert) en juist deze leer, met haar strakke, wel eens stug genoemde doctrine heeft zijn gedicht dien prachtig beheerschten, dien voornamen stijl gegeven.

Maar de Mérode's calvinisme was niet vermengd met piëtisme, dat de zeventieneeuwsche dichtkunst zoozeer heeft beïnvloed en gevormd. Hij was geen Jan Luyken, geen Lodensteyn, hij keerde zich niet als deze, met verontwaardiging tegen de ‘onwaardige wereldt’; hij sleepte ook niet te pas en te onpas een bijbeltext bij zijn gedicht, noch ketterde hij tegen de on-vromen.

Wel heeft hij zich eens laten verleiden, eenige doemwoorden te schrijven over Mussolini en Lenin, maar dergelijke verzen zijn zeldzaam en zij blijven vage bespiegelingen. Ook heeft hij menig testamentair figuur en bijbelsch tafreel bezongen, maar hij bezong dit alles eer als literator dan als psalmist (men leze ‘De donkere bloei’).

Men kan niet zeggen, dat hij, zooals men b.v. wel kan beweren van Luyken, allereerst Christen en profeet was en daarbij ook een goed dichter. Neen, de Mérode was allereerst dichter en wat hij het liefst tot onderwerp koos, was zijn geloof. Soms was dit geloof zelfs maar vaag en verwijderd te gevoelen en voor den godsdienststrijd had hij zelfs een zekere minachting. Hij was allerminst een strijdbaar en fanatiek verdoemer als Lodensteyn, maar ook geen zachtzinnige zieleherder als Willem Sluyter.

Aanvankelijk publiceerde hij in het Calvinistisch orgaan ‘Ons Tijdschrift’. In 1911 worden zijn eerste verzen daarin opgenomen. Dirk Coster heeft hem tot de dichters van den overgang gerekend. Waarin lag deze overgang? Zijn werk begon te bloeien, toen de school van Verwey reeds ten deele verliep en de critiek algemeen werd op de, in deze school voortgebrachte, al te zeer wel-luidende dichterij. Hij werd dus niet tot deze groep gerekend en men heeft hem zelfs even als ‘Getijer’ gedoodverfd. De heer Ernst Groenevelt, éen der propogandisten van een nieuwe kunstrichting, heeft zijn werk destijds zelfs opgenomen in de bloemlezing der jongste dichters, samen met Herman van den Berg, Nijhoff, Hendrik de Vries en.... Zeldenthuis.

[p. 95]

Dwazer uitgave is er nooit verschenen. De Mérode was niet bij éénige groep in te deelen, hij was geheel zichzelve en hij was wars van literair gekrakeel en vormstrijd en vrij van eerzucht.

Toen het Getij verdween en Marsman de leiding nam in de critiek, werd Mérode's poëtiek als ‘verouderd epigonisme’ etc. gedoodverfd. Slechts in Prot. Christ. organen werd zijn werk en zijn persoon (hoewel ook niet altijd) gewaardeerd.

De bestrijding van zijn dichtkunst was zoo onheusch en zoo weergaloos unfair, dat hij mij eens in een brief schreef ‘ik ben er ziek van en heb gevraagd, of ze me astublieft met rust willen laten; ik schrijf toch niet, om uitgejouwd te worden’.

In deze jaren van omstreeks 1918 tot 1928 heeft hij overigens het meeste en m.i. felste werk geschreven.

Immers in die dagen verscheen zijn ‘Kostbaar Bloed’, ‘de Rozenhof’, ‘de donkere Bloei’.

Indien ik bij deze herdenking ook eenige critiek heb op de wel eens al te gemakkelijke manier, waarop hij een gedicht schreef en op het feit, dat hij zich wel eens te veel herhaalde, dan is deze critiek in het niet zinkend bij de groote waardeering en oprechte bewondering, die ik voor hem heb.

Zeker - hij heeft verzen geschreven over den 13, 14, 15, 16 en 17 jarige, op een aantal parfums; hij heeft zich uitgeput in het bezingen en uitbeelden en verbeelden van tallooze boomen en heersters, als eschdoorn, cactus, witte, roode en gele rozen toe, maar hij was altijd origineel in zijn beeldingen, altijd muzikaal, altijd waren er regels in zulk een gedicht, die fantastisch goed, die opmerkelijk karakteristiek en raak waren. Hoe knap zijn ook zijn ‘Psalmen’, hoe diep zijn ‘Kruissonnetten’.

Wanneer men een vers van de Mérode las, dan moest men het steeds weer eens overlezen, om die gave en kalme en zuivere melodie nog eens te beluisteren. Er bleven dan regels nazingen in ons en wij vergaten die nooit meer. Van hoevele moderne dichters kan men dat zeggen?

In vele zijner gestalten heeft Willem de Merode zich zelve, zijn eigen bitteren strijd, zijn eigen dichterschap bezongen, nu in de bitse distel - van top tot teen één wapen - dan weer in den smachtenden wingerd, nu in de, zich naar het licht reikende, lischdodde, ginds in den donkeren beuk, den peinzenden plataan, de kleine getrouwe madelief.

[p. 96]

Zijn beeldend vermogen, zijn muzikale beheersching en zijn warm geloof komen in zulke gedichten m.i. het schoonst tot uiting. Ik mag elders in dit nummer nog eenige zijner beste verzen uit verschillende bundels citeeren, met dit vers wil ik dan deze korte herdenking besluiten.

De dahlia

(uit ‘het Heilig Licht’)

Ge onthield mij zeem en zoeten geur.
dat ik niet zou verbittren,
gaaft gij mij velerhande kleur:
'k Mag schitteren.

De bleeke en diepe gouden pracht
waarin de herfst kan bloeien
staat dagenlang in mijne macht;
'k Mag gloeien.

On schoon getooide uitwendigheid
als 't hart zoo liefdeleeg is,
wat baat uw bonte ellendigheid,
die stevensveeg is?

Maar onder in den donkeren grond
zoo heimelijk verborgen,
wilt Gij, getrouw, van stond tot stond,
voor leven zorgen.

Gij stuwt van goeddoen nimmer moe,
mijn hart vol krachten,
Ik groei beneden naar U toe,
moet 'k boven smachten.

Waai, wind, mijn weelge bloemen af,
ik blijf wel leven.
Misschien mag 'k, Die mij kleuren gaf,
eens geuren geven.

[p. 97]

Bibilografie

Gestalten en Stemmingen (Groningen 1916); De Overgave (Baarn 1919); Het Kostbaar Bloed (Arnhem 1922); Kwartrijnen (Amsterdam 1923); Het Heilig Licht (Baarn 1923); Ganymedes (Amsterdam 1924); De Rozenhof (1925); De donkere Bloei (1926); De Verloren Zoon (1928); De Lichtstreep (1929); Esther (Neerbosch 1930); De Heilige Tocht (Amsterdam 1930); Laudate Dominum (Culemborg 1931); Omar Khayyam (1931); Langs den Heirweg (Kampen 1932); Chineesche gedichten (Culemborg 1933); De Stille Tuin (Kampen 1933); Kruissonnetten (Nijkerk 1934); Doodenboek (Amsterdam 1934); Psalmen (Nijkerk 1934).

Onder pseudoniem Joost van Keppel: Aanroeping 1917 en Klagen 1927.

In de laatste jaren schreef hij: Ruischende Bamboe (Amsterdam); Eenvoudige gedichten (Baarn); Tusschen Ploeg en Sikkel (Baarn); Chineesche gedichten II (Baarn); Kaleidoscoop (Baarn); de Levensgift (Baarn).

Een bloemlezing van zijn werk, ingeleid door Roel Houwink, verscheen te Amsterdam onder de titel ‘De Wilde Wingert’.