De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 464]

Een familiestuk door Fritz Francken.

Voor Willem Elsschot.

Ze was van den Scheidekant. Met een nog ongehuwde dochter betrok ze een kavaltje in een bochtig, naar den stroom afhellend straatje. Ze was mijn Grootje van moeders zijde. Wat ik me van haar herinner? Bijster weinig: ik was amper zes jaren oud toen ze stierf! Haar begrafenis is me als iets heuglijks bijgebleven. Om te beginnen mocht ik moeder naar dat in mijn geest vèrafgelegen dorp vergezellen. Op de kade, ginds, werden we opgewacht door een van mijn tantes. Met doorgeweende oogen wisselde die eerst enkele woorden met moeder. Daarna, me bij de hand grijpend, sprak ze mij toe. Ik zou Grootje vluuchtigjes groeten gaan, maar behoedzaam, zonder gerucht te maken, want ze sliep. Ze had een lange, lange reis aanvaard; daarom nam ze vooraf wat rust.

Er stond een zwart planken kruis tegen den gevel aan van Grootjes woning. Moeder schreed aarzelend de kleine voorkamer binnen. Het was er schemer, zóo weinig licht als de kaarsen gaven die er op een commode, weerszijden een crucifix, brandden. Tante duwde me zachtjes vòor zich uit.

- Bid een vaderons, fluisterde ze, gebiedend.

De stores waren neergelaten. Ik keek ietwat verlegen om me heen. Er hing een benauwende, schimmelachtige reuk. Ik schrok. Naast den muur, op een bed, languit, wit en stil lag Grootje. Ik herkende haar nauwelijks. In het wemelende schijnsel dat haar omspreidde, leek me haar gezicht strakker, spichtiger dan

[p. 465]

voorheen, bleeker óok dan haar kanten muts, haar dichtgeknoopt nachthemd. Ik dacht natuurlijk dat ze ingedut was, lette er heelemaal niet op of ze al dan niet ademde. Misschien kon ik het niet zoo duidelijk onderscheiden wegens de schaduw die zich tusschen haar profiel en de kussensloop afteekende. Misschien ook was ik gewoon ontdaan. Ik piekerde daar echter toen niet over. Het bevreemdde me alleen moeder te zien knielen. Ik was nog met mijn gebed in de weer als Tante, zich snuitend, me vandaan wenkte. Ze leverde me over aan een klis naaste en onbekende bloedverwanten, - donkere, spookachtige gedaanten die zich ophielden, achter, in een soort van kombuis, en uit wier kleeren mij een lucht van naphtaline toewaaide.

Of dit alles dan zòo prettig was? Neen. Het pleizier begon ook maar nadat ik me uit het sterfhuis verwijderd had. Althans wat mij betreft. Tante bracht me heen. Ze leidde me naar Wannes, een suikerbakker uit de buurt. Het werd me strengelijk verboden wèg te loopen vooraleer ik werd geroepen. Erg was dat niet. Wannes' vrouw was goedgeefsch en haar winkeltje overvloedig van lekkernijen voorzien. Ze betoonde zelfs meer dan belangstelling voor den haar toevertrouwden dreumes, ik werd met consideratie behandeld! Was ik geen stedeling en had haar man Grootjes doodkist niet geleverd? Want in plaats van tegen zijn oven te gapen, eens dat zijn wekelijksch baksel klaar was, verrichtte Wannes grafmakerswerk en wat daarbij te pas komt.

Ze hadden er een toom kinderen. We waren vlug goede maatjes. Het liep er in het wild dien dag en onze opgewonden gemoederen waren niet eens gekalmeerd, wanneer we onder de wol gingen. 's Anderen daags, tegen den middag, onverwacht verscheen tante. We keerden terug naar Grootje. Wat was alles daar middelerwijl veranderd! De deur van de voorkamer stond wagenwijd open. Het was er helder nu en frisch. De zon speelde op het behang. Van Grootje ontdekte ik nochtans geen spoor. Waarschijnlijk had die zich finaal op reis begeven, - volgens de afspraak. Ook de familie was verdwenen, op een paar fiksche ooms nà die zoowaar met mijn bloedeigen vader zaten te borrelen. Ik kreeg een chocoladekoekje. Het in mijn eentje verorberend, op den drempel, buiten, overpeinsde ik het pas verzwonden genot en sprak in gedachten den wensch uit dat Grootje, als ze morgen

[p. 466]

terug was van dezen tocht, er gauw een nieuwe mocht ontwerpen, al werd mijn aanwezigheid bij het afscheid dan eens te meer niet gedoogd...

Ik herinner me Grootje insgelijks vóór haar overlijden af en toe te hebben ontmoet. Mager en houterig, het door leed en ouderdom gerimpeld aangezicht geel als wàs, zoo zweeft haar beeld me voòr oogen. Ze had vinnige, grijze kijkers, waarmede ze elkeen wantrouwig aanblikte. Te oordeelen naar het kiekje dat moeder bewaard heeft, waren haar mondhoeken ingekorven tot aan den neuswortel, - diepe groeven, die haar trekken een uitdrukking van opgekropte verbittering bijzetten. Als alle arme vrouwen van haar streek droeg ze een kapmantel; het laken was groen en glimmend van de sleet. Altijd had ze een kabas bij zich - in tapisserie -, een wàre bedelzak. Ze was hard als een spijker. Ik heb het moeder dikwijls hooren vertellen hoe of ze bij haar thuis geleidelijk in armoede versukkeld zijn. Het is éen van die kleine, huiselijke tragedies geweest, waarover de menschen zich niet eens verbazen.

Grootvader was een meester kuiper. Hij werkte voor de brouwers. In den oorlog van '70 en later nog had hij grof geld verdiend aan de leverantiën van buskruittonnen. Hij had een leger gasten. Jammer, hij was een sullig man, - té gedienstig! Nooit zou hij iemand die hulp zocht steun geweigerd hebben. Hij. verwaarloosde zijn eigen belangen voor andermans zaken. Voor een vriendelijk woord schonk hij zijn laatsten stuiver weg. Men maakte misbruik van zijn argeloosheid. Schuldenaars beroofden hem van zijn bezit, concurrenten ontfutselden hem zijn klanten. Als de vrouw van éen van zijn arbeiders in de kraam lag, kreeg de man verlof met vol loon en bezorgde Grootvader hem bovendien een koopje voor de luiermand. Toch bedrogen en bestolen zijn knechten hem!

Hij nam zijn oudsten zoon in het werkhuis óp. Die speelde dadelijk den baas. Eigenlijk was dat een nietsnutter, een zuiplap. Hij trok de knechten van hun werk àf, troonde hen mee naar de kroeg. Grootvader was te zwak om eenig gezag te doen gelden. Hij geloofde wat zijn telg hem op de mouw speldde, liet hem betijen. Grootje waarschuwde voor het onheil. Niets baatte. Ten slotte liep het mis. De bestellingen bleven uit. Het tekort

[p. 467]

hoopte zich òp. Het goed kwam onder den hamer. Grootvader werd uitgeschud tot op het hemd. Hij was te oud om wat anders aan te pakken. Gelukkig was er het inkomen van de meisjes, die dienden, van Jan, die schoenmaker was, van Neel, den matroos.

Maar in de jaren dat ik Grootje heb gekend was Grootvader al ter ziele. Hij heeft zich zelfs moeten spoeden om mijn peter te kunnen wezen. Alle de kinderen waren getrouwd, op twee nà, - een meisje, Siska, die naaister was en Neel die onverpoosd op zee zwalkte en niet dan intermitteerend teeken van leven gaf. Mijn ouders, jong gehuwd als ze waren, hadden veel te verantwoorden. In een ommezien werden er twee kleuters geboren. Een vet baantje was dit van mijn vader precies niet. Wij woonden ergens in het Noorden van de stad, nabij de dokken. Daar zocht Grootje ons gezin om de maand óp. Ze kwam met de boot over de Schelde, een gammele in de beurt varende vrachtschuit. Een practischer verbinding bestond niet. Grootje reisde gratis. In ruil breide en verstelde ze sokken voor de schippersche.

Nooit trok Grootje naar de stad of Sus, haar hond, begeleidde haar. Ik kan hem mij nog uitstekend vòor het geheugen brengen. Het was een bruingevlekte poedel, een snugger, dartel, schelmsch dier, heel en àl franjes...

De eerste twee reizen week Sus niet uit het spoor van Grootjes stappen, eens ontscheept. De volgende malen repte hij zich, zoodra hij aan wal gesprongen was, telkens als een pijl uit den boog naar ons huis. Het blind instinct leidde hem ongehinderd door het gewoel van passanten en verkeer. Hijgend van vermoeienis, blaffend van blijdschap, kwam hij aanstuiven, de nadering van Grootje aankondigend...

Voor mij moet Grootjes kabas een bron van surprises geweest zijn. Tusschen rommel graaiend, schommelde ik daar altijd wat uit óp dat voor mij bestemd was, - een vrucht, snoep, knikkers, meer andere begeerlijke dingen.

Er was ook een periode dat Grootje vaker ten onzent verbleef. Mijn jongere broer, die toen mogelijk twee jaren oud was, werd eensklaps overvallen door een kwaadaardige koorts. Wat hem juist mankeerde wist de dokter niet zoo dadelijk te verduidelijken. De ziekte was nog in het incubatie-stadium. Uit dien toestand kon zich allerlei ontwikkelen, - vooral het ergste. Hooge

[p. 468]

lichaamstemperatuur, beklemde ademhaling, versnelde polsslag, koude rillingen, ijlen, - het zijn symptomen die zich aanvankelijk bij een oneindige variëteit van infecties voordoen, niet waar? Broer had weliswaar reeds gepokt en gemazeld. Er openbaarde zich rap een nieuw verschijnsel: stuipen! Nu kon de dokter er ten minste wijs uit worden. Hij diagnoseerde hersenvliesontsteking. De remedie was eenvoudig en goedkoop: Gods genade afwachten. Medicijnen waren overbodig. De doodstr-d verzachten was al wat men doen kon.

Wat de Wetenschap niet kon bereiken zouden de toewijding, de liefde van Grootje bewerkstelligen. Grootje had overigens niet een zoo grooten dunk van artsenijen en dokters. Ze koesterde meer vertrouwen in de intuïtie van haar hart dan in de recepten van een aesculaap. En ze bond den kamp aan!

Gestadig waakte ze bij den stakkerd, die paars en blauw uitsloeg, zes weken lang als hij door de stuipen werd gemarteld. Soms vreesde Grootje dat haar kleinzoon stikken zou, doch broer was taai en dapper: hij vocht om zijn hachje!

Stel U den dokter onder wiens behandeling hij was vóór als een asthmatischen dikkerd. Gewetenshalve liep hij dagelijks aan. Voor hem was het echter een lastige karwei naar onze tweede etage óp te klauteren. De trap was steil en smal, de treden waren talrijk. Ook informeerde hij vooràf of het nog wel noodig was dat hij de klimpartij aanvatte. Hij zei, langs zijn neus weg:

- De kleine is zeker dood, Madame?

Bij het ontkennend antwoord slaakte hij een zucht. Van ontlasting of ergernis, - het vrouwtje beneden liet zich met het raadsel niet in. Zij beschouwde deze zich telkens herhalende geschiedenis als een vorm van sport: ze had er haar deun in een doktoor mat te zetten, hem met een mirakel te sarren.

Want een mirakel is het beslist geweest, zóo broerman, in die weken, het loodje niet heeft gelegd. Daar had dat helfhaftige Grootje van mij part en deel aan. Zij versaagde niet. Ze liet zich door niemand of niets ontmoedigen. Hoop lichtte in haar oogen óp, ondanks alles en allen. Ze kwam en ging, spijt storm en mist: geen element vermocht haar ijver in te toomen!

Op een dag stevende ze binnen met een vogelkooi in de hand! Ze had vernomen dat een levend gehalveerde jonge duif, op de

[p. 469]

keel van een aan meningitis lijdenden patiënt aangeplakt, in enkele gevallen redding had gebracht. Ze was niet tot rust gekomen alvorens ze een jonge duif bemachtigd had. Een geretireerd kapitein had haar het diertje present gedaan. Er werd niet gebalanceerd. Grootje sneed de duif open, op tafel, met het broodmes en lei de bloederige, rauwe, lillende lappen op broers keel. Ze wond er een zakdoek omheen. En zie, het wonder geschiedde! De koorts verminderde, de stuipen hielden óp. De kleine bleek achteraf gedeeltelijk verlamd te zijn. Daar ook prakkezeerde Grootje wat óp. Ze ondernam een noveen, in tegenstelling met den dokter die massage toepaste. Of zij dan wel hij het bij het rechte einde heeft gehad, het werd nooit uitgemaakt, doch zeker is dat de zieke een maand of wat later totaal genezen over den vloer van de huiskamer huppelde en van dat grapje later nooit eenig letsel meer heeft ondervonden.

Eens moet ik bij Grootje aan huis geweest zijn. Ik werd vier en twintig uren later in allerijl retour in de stad besteld. Want al kon ik nauw loopen, ik was zoek geraakt. Men vond me lanterfantend aan den boord van de Scheldekaai. Daar ik niet zwemmen kon, achtte Grootje het voorzichtiger me uit de omgeving van het water te houden. Ze zal vermoed hebben, het mensch, dat zulks bezwaarlijk zou gegaan zijn zonder me in ketenen te klinken.

Aldus is mijn omgang geweest met dat Grootje. Gelijk mijn verhaal het U onthult, - heb ik haar gezien. Of meenen te zien. Heeft de verbeelding ook niet haar eigen oogen? Te meer, buiten het portret dat ik van Grootje bezit en wat men mij omtrent haar heeft medegedeeld is er mijn eigen moeder. En ik heb den indruk dat die kordate vrouw, op haar beurt bijna tachtig, zoo naar wezen als verschijning, het evenbeeld is van Grootje zaliger...

Antwerpen, 23-11-1938.