De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 291]

De man van 1813 door Mr. W.J.M. Benschop.

September 1786. De beweging der ‘Patriotten’ is bijna tot haar hoogtepunt gestegen. Men heeft den Stadhouder vele bevoegdheden ontnomen. Hij heeft dit, vruchteloos protesteerend, ondergaan. Zelfs is hij uit Den Haag vertrokken, den tegenstanders het belangrijkste terrein, Holland, overlatende. Te Leiden is de groote meerderheid, ook onder de studenten, anti-stadhoudersgezind.... En daar promoveert nu een vierentwintigjarig luitenant tot doctor in de rechten op een proefschrift, opgedragen aan den Erfprins van Oranje, en versierd met het wapen van het stadhouderlijk geslacht. Een der ‘paranymfen’ is zelfs een strijdlustig Oranjeklant. De jonge doctor draagt de uniform der stadhouderlijke garde, ofschoon Professor Pestel, de promotor, zelf stadhoudersgezind, hem dit ietwat uitdagend optreden had ontraden. Maar de jonge man is hooghartig, hij vreest niet te getuigen, al staat hij aan de zijde der onderliggende partij. Patriottische studenten zetten een relletje op touw. De jonge doctor spreekt daarover in zijn talrijke geschriften van toen en later met geen woord.

October 1801. Revolutiestorm heeft over Europa gewoed. Ook over Nederland. De oude, verrotte Republiek is ineengestort. De nieuwe, de Bataafsche. is al vanaf haar geboorte een satelliet van Fankrijk. Daar tracht nu Bonaparte, als Eerste Consul, de losgebroken elementen te breidelen en in rustige banen te leiden. Onder zijn druk zal ook hier een nieuwe regeeringsvorm ontstaan, gericht op verzoening van de gematigde Patriotten met de sedert 1795 onderdrukte partij. Ook zij, die toen Oranje trouw gebleven zijn, krijgen het kiesrecht, waarvan de staatsregeling van 1798 hen

[p. 292]

uitsloot. Tot die kiezers behoort de jonge doctor van 1786. Officier is hij sinds lang niet meer. Hij had het al tot Pensionaris van Rotterdam gebracht, het ambt, dat Oldenbarnevelt tot uitgangspunt van zijn schitterende loopbaan had gediend, maar is sedert 1795 ambteloos burger, koopman. En ziet, hij bepaalt zich niet tot het uitbrengen van zijn stem tegen de nieuwe staatsregeling. Weer getuigt hij. 27 October 1801 maakt hij een ‘Verklaring aan het Staatsbewind’ openbaar, waarin hij ‘alle constitutiën afkeurt, welke niet het Huis van Oranje met de erfelijke waardigheid van Hoofd van den Staat bekleeden.’ Hij pleit tevens voor een grondwet, die prins, regenten en volk gelijkelijk bindt. Zeker, hij had te vroeg gelijk. In 1801 was eenheid onder Oranje nog onmogelijk. Zelfs al zou hier te lande een meerderheid voor zijn denkbeelden hebben bestaan, wat zeer te betwijfelen valt, dan lag de beslissing over onzen staatsvorm toch niet hier, maar, sedert 1795, te Parijs. In onze regeeringskringen was men dan ook met zijn Verklaring danig verlegen. Men sprak van een ‘ridiculen stap’ en vond het blijkbaar het beste, den schrijver, als een soort ongevaarlijke gek, ongemoeid te laten. En toch, hier werd voor het eerst, duidelijk, ‘verzamelen’ geblazen.

November 1813. De jonge doctor van 1786 is een door jicht geplaagd, door teleurstelling en zorgen verouderd man van eenenvijftig. Maar nog altijd eerzuchtig. Nog altijd hooghartig. Nog altijd ongeschokt in zijn geloof aan de toekomst van ons volk, mits met Oranje als cement der eenheid. Hij heeft gevoeld dat de volheid der tijden nadert. Sedert Napoleons nederlaag in Rusland spant hij zijn draden door stad en land, om op het juiste oogenblik gereed te zijn. Onze vrijheid mag niet worden een gunst van Napoleons overwinnaars, maar moet een vrucht zijn van eigen handelen. Vooral sinds de berichten over den slag bij Leipzig en het voortdringen der Geallieerden hier te lande binnenkomen, is hij ijverig, schoon behoedzaam, in de weer. Men bedenke: de Keizer is nog altijd machtig, in het Voorhout zetelt nog een Fransch prefect met politie en spionnen, in de stad ligt Fransch garnizoen. En hijzelf is veelal door ziekte aan zijn stoel gebonden. Omstreeks 10 November begint hij meer te wagen, in ruimer kring steun te zoeken. Hij voelt het Fransche bestuur wankelen.

17 November slaat hij toe. Met enkele getrouwen neemt hij de

[p. 293]

leiding. Hij benoemt zijn vriend Leopold van Limburg Stirum tot Gouverneur van Den Haag. Hij noodigt den Prins uit naar het vaderland te komen, en zorgt voor de verspreiding van het bekende strooibiljet:

‘Oranje Boven!
Holland is vrij’
enz.

En als anderen nòg aarzelen, neemt hij, met Van der Duyn, den 21sten November, het algemeen bestuur op zich, en doet de beroemde eerste proclamatie verschijnen.

Gysbert Karel van Hogendorp, de parmantige jonge doctor, die in 1786 op het verkeerde paard scheen te wedden, is, via den ongeduldigen man van 1801, die te vroeg tot eenheid onder het Oranjevaandel aanspoorde, in 1813 tot 's Lands Bevrijder gerijpt.

Doet men, door hem zoo bovenal te eeren, aan anderen geen onrecht? Zeker is meer dan eens, ook op dit stuk, aan Gysbert Karels roem geknaagd. Ten onrechte. Wil men bewijs, wie zouden hier deugdelijker kunnen getuigen dan Koning Willem I, en Anton Reinhard Falck?

Willem I heeft nooit goed met Hogendorp overweg gekund. Beiden waren heerschzuchtig en koel-verstandelijk. Beiden achtten zich geroepen tot dezelfde taak, welke toch - gegeven hun persoonlijkheid - slechts door een van beiden kon worden volbracht. Schuilde wellicht ook in 's Vorsten gemoed tegen Gysbert Karel eenzelfde soort antipathie als Philips II koesterde tegen Willem van Oranje? Hoe dit ook zij, zelfs de blijde dag van 's Prinsen terugkeer in het vaderland wordt even verkild door de noodeloos vertraagde en dan nog vormelijke ontmoeting met den man, die, mèèr dan iemand anders, dien blijden terugkeer hier heeft bevorderd. Aanvankelijk is er dan nog samenwerking, maar al spoedig worden belangrijke zaken buiten Hogendorp om behandeld. Steeds onaangenamer wordt de verhouding. Reeds na drie jaren, in 1816, wordt Hogendorp tot aftreden genoopt. Maar in 1819, als de oude staatsman geheel in ongenade is, schenkt de Koning toch aan hèm het jaartal 1813 in het grafelijke wapen. Aan hem allèèn.

[p. 294]

Nu Falck. Wie had meer aanleiding tot naijver dan hij? Ook hij had zich de bevrijding van het land ten doel gesteld, en daarvoor gewerkt. Falck was Amsterdammer, en dat Amsterdam begon, twee dagen vòòr Den Haag, was vermoedelijk even veel, zooal niet meer, aan hèm te danken dan aan Hogendorp. Maar Falck was geen eerzuchtig man, hij stelde anderen aan het hoofd. En die anderen bleken te bang voor Molitors legertje te Utrecht. Zij ‘vielen hem uit de hand.’ Zoo ging de leiding over aan Den Haag, aan Hogendorp. Maar Falcks zonnige natuur kende geen jaloerschheid. Wel waren zij het toen en later vaak niet eens. Wel keurde hij Hogendorps felle oppositie tegen den Koning af. Maar dan komt 17 November 1823. Dan is het Falck, die de, beiden eerende, fijngevoelige attentie heeft, den verbitterden ouden man in kleinen vriendenkring te huldigen voor zijn kloeke daad van tien jaren tevoren.

Hogendorp stierf in 1834, bijna vergeten. Ons gebiedt de dankbaarheid hem te blijven gedenken. Want hij was, meer dan alle anderen:

‘DE MAN VAN 1813’