De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 272]

Chroniek der poezie door Martien Beversluis.

Inleiding.

De poëzie te bespreken beteekent zich in vele verschillende sfeeren en gedachten-werelden in te leven. Dit op zichzelf is niet zoo vreemd; natuurlijk ademt elk werk een eigen sfeer; maar er waren tijden dat er nog een zekere éenheid van vorm was te bespeuren in de Ned. poëzie. En hoe men dit ook ontkennen wil, toch bepaalt deze voor een deel, beïnvloedt in elk geval in zeer groote mate ook den inhoud en de gedachte.

Thans, nu met zooveel hardnekkigheid en welsprekendheid is beweerd, jaren lang, dat de Ned. poëzie na 1880 was vastgeloopen in een nieuwe rhetoriek, in de rhetoriek van het on-rhetorische en dat men door haar vorm te ontbinden ook de gedachte zou vrij maken, staan wij voor het feit dat driekwart der poëtiek doodloopt in de vervelende of alleen maar interessante redenatie, dat een deel van de overige dichtkunst teruggrijpt naar de z.g.n. verouderde prosodie en een enkeling alleen en volkomen geïsoleerd nieuwe wegen zoekt.

Zijn die er?

Wat is het resultaat van al de kunstige essayes van Herman van den Berg, van Marsman, van zoovelen, die voor jaren, de hergeboorte van de dichtkunst hebben verkondigd?

Is het niet bij een experiment gebleven? Is het gedicht inniger, grootscher, ontroerender geworden van vorm en van inhoud? Waren de Lofzangen van Hendrik de Vries in het begin van dezen strijd reeds niet een teruggrijpen naar de oude zelfs vóor-tachtiger normen; zijn de beste, latere verzen van Marsman niet teleurgesteld aan zijn Traklimitaties, is het experiment van 1920 niet experiment gebleven?

Het is jammer dat Herman van den Berg, de eenigste bewuste hervormer van dit geslacht, het bij zijn enkelen bundel heeft gelaten. Want in zijn werk zat wezenlijk orgine. Geen essays en contra-essays overtuigen, slechts scheppende arbeid is van blijvende waarde.

De hervormers van 1920 hebben dan ook geen land achter zich. Ze zijn als een tirailleurslinie opgetrokken met los kruit, zonder achterhoede.

Het waren de grooteren weer, die vriendelijk en aandachtig toe-

[p. 273]

schouwende, toch niet beroerd werden door al de vermoeiende theorieën. Zij handhaafden den klassieken vorm - Boutens, de Merode, A. Roland Holst, Buning, Aart van de Leeuw, Nijhoff. -

En het is leerzaam te bemerken hoe thans de Ned. poëzie in hopelooze verwarring geraakt, in honderd stijlen zich uitende, langzamerhand terugkeert naar de wegen, die zij eens verliet. Sommige critiek prijst nog de kinderlijke rijmsels (Eric van der Steen, Victor van Vriesland) en al wat maar onbegrijpelijk, mondain en ongewoon klinkt. Het gemaniereerde heeft het visionaire verdrongen; de beoordeeling wordt grootendeels overgelaten aan hen, die zelve onmachtig bleven een technisch gaaf en een moreel gezond gedicht te schrijven. De critiek belemmert de schepping.

Wij beleven een tijd van eindelooze reeksen kwattrijnen, het lied werd deels verdrongen door de stameling, de muziek door den onbeschaafden jouw of een onbetamelijk expres valsch gefluit - de plastiek werd hanepootengekrabbel - de didactiek (ook voor een deel het religieuse leerdicht) ontaardde in een reeks epigrammen en glossen, die gevoegelijk om bruiloftsbonbons kunnen worden gewikkeld. En wie het bestaat in Nederland om, in afwijking van deze soort rijmkunst een technisch verantwoord werk te componeeren, wordt of doodgezwegen of rhetorisch genoemd. -

Men heeft het prachtige vers van Willem de Merode lange jaren als zoodanig gedoodverfd, maar men heeft geen rhetoriek gelezen in het gedicht ‘het sonnet’ van Vestdijk, om slechts bij éen voorbeeld te blijven. De oorzaak was o.m. de beginselloosheid der critiek, die, ik herhaal het, in de groote pers nog al te veel woirdt uitgebracht door verongelukte auteurs, gearriveerde Jansens, middensoorters, in één woord platgeesiten.

Indien men het waagt tegen deze critici slechts een woord van protest te laten hooren, zooals Herman de Man dit deed, Maurits Dekker en meerdere wezenlijke artisten, dan worden deze heeren ineens deftig en gereserveerd hautain en nemen het hun tegenstanders hoogst kwalijk dat zij ook eens, minder geraffineerd, maar openlijk hun ergernis en verachting uitspreken.

De Nieuwe Gids heeft bij monde van Willem Kloos en Lodewijk van Deyssel, altijd front gemaakt tegen den uitwas, tegen het onechte.

Zij zal dit blijven doen en zij zal ruimte verleemen aan allen, die het wezenlijk goed en oprecht met de kunst meenen.

Het verheugt ons, dat wij van vele kanten, juist uit het kamp der jongs ten op zooveel medewerking kunnen rekenen.

De Nieuwe Gids zal front maken tegen de vorm- en zede-verwildering in de Nederlandsche letteren en zij weet zich daarbij gesteund door de besten. Zij zal het natuurgedicht niet weren als zoogenaamd verouderd, noch de romantiek (die eeuwig is en niet aan één tijdvak gebonden) achterstellen voor het rationeele. Integendeel. - Het rationalisme van dezen tijd is voor de kunst een belemmering. De rede is tegengesteld

[p. 274]

aan den scheppenden geest. De beste gedichten zijn visionair ontstaan, Kloos' verzen waren harmonisch omdat zij uit een groote vervoerdheid waren geboren en niet uit de logische gedachte.

De Ned. poëzie schrijft figuren als een krampachtige schaatsenrijder, die niet durft uit te glijden en te vallen, maar die daardoor kleine cirkeltjes trekt om zich zelve.

De Nieuwe Gids zal ook trachten weer tot de detail-critiek te komen, zooals Lodewijk van Deyssel die eens schreef.

Immers diens beschouwingen, ik noem b.v. die op Frans Bastiaanse en Goiter's sensitivisme, waren waardevol en leerzaam voor den schrijver en den lezer. De critiek mioet den auteur dienend zijn en niet in de eerste plaats dienend om de eigen-wijsheid te demonstreenen. Zal de kunst en de critiek zich vereenzelvigen met de halfheid, den mismoedigen en oppervlakkigen geest van dezen tijd, of zal zij als haar taak zien, het volk weer vertrouwen te geven in eigen kracht en grootheid?

De Nieuwe Gids, voortbouwende op wat zij gefundeerd heeft, zat probeeren om ‘dien goeden Geest gezel te zijn’.

* _* *

Jac. Schreurs. Kleine liederen van Dood en Leven. - Uitgeverij Spectrum, Utrecht.

Het lezen van enkele der nieuwste bundels poëzie bevestigt mijn meening dat vele jongeren terugkeeren naar de oude en beproefde wegen. Bij het wat slappe en vage, bij het wat al te oppervlakkige, valt er veel schoons te ontdekken in deze laatste negen bundels.

Er is één verzameling verzen onder deze negen, die redenen tot verheuging geeft en dat is het voortreffelijke werkje van den priester Jac. Schreurs.

Zijn kleine liederen van Dood en Leven zijn in technisch en moreel opzicht hoogstaande.

In technisch opzicht.

Reeds het allereerste gedicht uit de serie Lof der Liefde getuigt van een diep gevoel voor muzikale verhoudingen.

De liefde is dronken, zegt de wind
Want heel de nacht heeft zij haar lied doen schallen
En zingend is zij uit 't gebint
der sterren in het stroo gevallen.
En slaapt met alle maten en getallen
Hier in haar armen als een kind....
De liefde is dronken, zegt de wind
En Englen dwalen om de stallen.

Men bemerkt al lezende niet, dat hier een achtregelig couplet steunt op twee rijmklanken. Dit reeds is een bewijs, dat Schreurs de technische problemen achter zich heeft, waardoor het alleen mogelijk is geworden,

[p. 275]

een schoon gedicht te schrijven. Ook de idee wordt hierdoor opgeheven in de bijzondere sfeer.

De tweede regel is het volgende bewijs van een natuurlijk luisteren, een zich rustig overgeven aan den tocht der wind zelve. Immers, haar meerder lengte van jamben suggereert onmiddellijk haar uitgestrekte reize door den nacht. Zij is gevallen uit het gebint der sterren in het stroo. - Het dun en ijl klinkend woord gebint, beeldt hier het ongeschreven contact der sterren, die als een stelsel van vage lijnen den hemel schragen. En tevens verbeeldt zij de goddelijkheid der liefde, die van den hoogen hemel valt in het nederig stroo, het stroo waarin de dieren en ook Christus sliep.

De liefde slaapt met alle maten en getallen - zij is alomvattend en vertrouwd bij alle volstrektheid en berekening - zij slaapt met hen, zij is tegenwoordig in alles wat het leven brengt. Kinderlijk slaapt zij in dit leven, met al zijn afgebakendheid en beperkingen.

De liefde is dronken, zij is bedwelmd van zich zelve en bij haar rusten in de armen der winden, bij haar onbewuste aanwezigheid in alle dingen dwalen de engelen om haar leger - de stallen - de plaatsen der goedheid en heiligheid.

In moreel opzicht.

Deze goede en in elk woord verantwoorde techniek in het lied van Schreurs is nergens uitgangspunt en doel. Want het uitwendige van deze schoone lyriek, die menigmaal den vorm aanneemt van een hymne als in Dies Irae wordt te boven gegaan door een geloof, een geloof dat niet over ge-erfd doch doorleefd is.

Schreurs heeft de wijsheid lief en hij doet menigmaal denken aan den dichter Leopold. Wie enkele maanden geleden zijn prachtig beeldend gedicht ‘het Plantsoen’ heeft gelezen, voorkomend in het tijdschrift De Bundel, zal direct een verwantschap met hem hebben gevoeld, ik zeg uitdrukkelijk geen beïnvloeding. Maar meer dan Leopold is Schreurs strijdbaar. Ik ken geen dramatisch gedicht van de laatste jaren dat van zulk een geestelijke sterkte en tevens zulk een meesterschap over de taal getuigt als zijn ‘Offensief’ vooral in den proloog. -

Wijsheid is bij Schreurs, zei ik. Men leze dit teedere lied en men voele dat hier wijsheid en geloof tesamen smelt -

Leer mensch hieruit uw wezen kennen
Uw zin en ook uw tegenzin
Een vogel met gebroken pennen
die, tegen alle winden in,
vóor hij ter aard te pletter slaat
of aan een roofdier ondergaat
plots uit de duisternisse boven
ervaart een macht, die hem ontzet
en hem, met hemelsch licht bestoven
klapwiekend op de schouder zet....

[p. 276]

Men heeft wel eens geschreven dat de hoogste lyriek beeldenloos is. Zij behoeft dit zeker niet te zijn, want de laatste strofe hier en vooral het éene woord klapwiekend, wordt als 't ware opgenomen in een hoogere beelding. Dit klapwieken is de blijdschap der van God bewogen ziel, het beeld vervlucht hier in de idee.

Dit verschijnsel treft men herhaaldelijk aan in dit werk, het is hetzelfde element wat het ge-dicht van Leopold onsterfelijk doet worden.

Schreurs ervaart dit leven op een sereen plan en hij schept, hij reflecteert alleen van uit deze verhevenheid van denken en gelooven. Daardoor krijgt het alledaagsche een bijzondere kleur en klank en wordt opgezogen naar deze hoogten. Het verschijnen van dit sublieme bundeltje is een gebeurtenis, niet een literaire allereerst.

Men zet dit boekje niet weg tusschen de anderen, men moet het telkens weer opslaan, bijna als een brevier, men wordt er rijker door en verwarmd.

Het doet mij veel ergernis over zooveel ontaarding in de literatuur vergeten Goddank. - Wij hebben in Jac. Schreurs een groot dichter gevonden, die nog maar aan den aanvang staat van een rijk leven.

Arm. F. Carnelissens.

Het ligt in den geest des tijds te moraliseeren. Het didactische karakter der moderne dichtkunst is een natuurlijke reactie op richtingloosheid dezer maatschappij.

Ook de titels van romans en essays, radio-redevoeringen, pamfletten, tijdschriften, wijzen op het zoeken naar een nieuwe moraal.

Alsof deze ooit nieuw, alsof deze ooit tijdelijk kan zijn. De ironie en het sarcasme, deed zijn entree reeds al ten onzent in de ‘Wandelaar’ en ‘Pierrot aan de Lantaren’ bij Martin Nijhoff. Vanaf dien tijd werd het beleerend, vermanend en spottend element steeds sterker.

Het spreekt vanzelf dat de invloed van den oorlog en in verband daarmee de ontbinding op veler terrein, geldend werd. Ook de machteloosheid waarin de richting Albert Verwey het jongere dichtersgeslacht voerde, was oorzaak van een omverwerping van vormen en gedachten. En is het machtig wordend Marxisme geen debet aan de ontstellende stompheid op het gebied der zede, aan de verwildering en de karakterloosheid der critiek?

Waar de woordvoerders der S.D.A.P., om een voorbeeld te noemen, nog voor enkele jaren geleden hun banvloek uitspraken over de volgens hen ‘gedegenereerde dichtkunst der jongeren’, inzonderheid de heer A.M. de Jong, daar vleit deze linksche pers in slaafsche ‘afhankelijkheid’ de vroegere ‘dégénérés’ en doet alsof zij immer en altijd voor de ‘bezinning der jongeren’ heeft gepleit. Ja! zij laat de Vara voor hen pleidooien.

Waarin overigens deze bezinning bestaat laat zij in het midden. Ja, het was zoo erg dat de Getijers enkele jaren geleden een apart manifest

[p. 277]

lieten drukken, als protest tegen de weergalooze grofheden dezer heeren tegenover een in memoriam van Werumeus Buning.

Als erfstuk dezer platheid hebben wij heden nog heel wat socialistische en z.g.n. democratische ulevellen-wijsheden te verwerken.

Na den bundel van Nijhoff, die, hoewel de heer A.M. de Jong daarin geen talent wist te ontdekken (hoe schrijft hij thans?) hebben wij veel epigonisme in dit genre reeds achter den rug.

Het jongste geslacht is ook ten deele nog besmet met de ironie-bacil.

Wij verwerkten de gedichten van Greshoff, die van E. du Perron. En nieuweren meldden zich aan - Gerard den Brabander, A.D. van Oosten (Eric van der Steen), Leo Breen, Victor van Vriesland om er slechts enkelen te noemen.

Remedie voor moraal en vorm werd ons niet geschonken met dit grootendeels destructief werk.

En zeker niet voor den vorm. Integendeel, er werd erbarmelijk geknoeid, in de maat, in het rijm, in het beeld, in de muziek. De rhetoriek werd grootendeels weliger dan voor 1880. Ik zal hierop uitvoerig en met voorbeelden verduidelijkt terugkomen.

Ook de heer Arm. F. Cornelissens heeft critiek op dezen tijd, op de wereld, op de kerk, de liefde, het werk, het geld....

Dat is begrijpelijk! Maar waar is alweer de remedie?

Ook deze versjes zijn slechts linksche schoppen in de ruimte. Luister naar wat Cornelissens ons zegt over het geld -

Ik wou je dienen, nuttig zijn
Maar jij wil slechts mijn dienaar zijn.
dies heersch ik. Dat bevalt mij best
Ik werd je meester - wat je rest
aan schoonheid, godsdienst en zoo meer
bloeit slechts, als ik je eerzucht smeer. -

Ik - dat is dus het Geld - en ‘je’ dat zijn wij. Wij willen dienaar zijn, alleen dienaar daarvan. Deze idee is zeer modern, wij hadden haar nooit eerder vernomen.

Daar wij slaven zijn, heerscht dus het geld. Dat klopt. En dat bevalt het geld best. Wat is dat geld nu eigenlijk? Een persoon, een macht, het kapitalisme?

Het geld werd onze meester.... Alsof dat iets nieuws is, nadat wij reeds weten dat wij de dienaren zijn en het geld onze heerscher. Maar dan komt de wijsheid aan het slot. De rest der schoonheid, der godsdienst én zoo meer.... (welk een banaliteit) bloeit en leeft slechts, als wij ‘gesmeerd’, betaald worden. -

De heer Cornelissens heeft weinig fiducie in karakter, kunst, geloof.... en zoo meer....

En zoo orakelt de heer Arm. C. maar door, telkens in zes zinnen, verlucht door.... n.b. Jozef Cantré, die bij elke ulevellenwijsheid een

[p. 278]

plaatje maakte, een goedkoop prentje, dat den heer Cantré weinig eer aandoet. Wat bedoelt de katholiek Cantré met zijn plaatje op de Kerk? Ik zie er een cacaobusje in waar iemand met bloote beenen doorheen is gezakt. De vrouwen, meest bloot, zijn van gewapend beton en expres misteekend.

Hoewel de dichter Cornelissens eerst heeft beweerd, dat alle schoonheid slechts bloeit bij de gratie van de smeer, zegt hij over de kunst het volgende:

Wie leeft voldaan alleen bij brood
verlok ik niet, gaat zoo wel dood.
Ik lok de grooten, die ik ken
sterk onweerstaanbaar, want ik ben
voor hen meer dan het daaglijksch brood
Ik ben het voedsel in hun nood.

Degenen dus die de eenvoud betrachten (of bedoelt de heer C. die zich in de materie verzadigen?) gaan zóo wel dood. Dat is niet overeenstemmend met de elders verkondigde stelling, dat de materialisten zegevieren over alles.

Ik wil niet veel zeggen over den erbarmelijk slechten zinsbouw, de armoe van taal. Tweemaal ‘lokt’ de kunst en het woord ‘sterk’ naast ‘onweerstaanbaar’ doet meer dan onbeholpen aan.

Over de wetenschap volgt dit rammelend en erbarmelijk gestyleerd grapje:

Die ik bezit - die hou ik vast
Soms wordt het weten je een last
Als is 't, dat ik veel kwalen heel
pas op, of je wordt mijn gespeel
Zoo Faustus knecht, die zei weleer
‘Reeds weet ik veel, doch ik wil steeds meer.’

Ik meen dat het niet noodig is nog meer voorbeelden te geven, om aan te toornen, dat de gedichtjes van dezen beginneling beneden elk peil van literatuur staan. De teekenimgen van Cantré zijn noch synthetisch, noch symbolisch. Blijkbaar heeft hij met deze rijmsels geen raad geweten. Hetgeen begrijpelijk is.

De ‘Levensverlokkingen’ van den heer Cornelissens zijn meer verlakkingen.

De slang op de kaft wordt door den inhoud een regenworm.

Van een heel wat dieper inhoud, van een heel wat gerijpter talent, getuigt de fraaie bundel ‘Het koraal van den Dood’ door Achilles Mussche, waarbij ik in mijn vervolg nader wil stilstaan.