De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 201]

De brand sentimenteel fragment door Maarten Vrolijk.

Naast het bed van den dooden jongen zat zijn vriend. Zooals hij daar den laatsten nacht gewaakt had; alleen de knieën wat meer naar voren geschoven, de voeten verder gespreid. De oogen van den dooden jongen staarden open in de beginnende morgenschemering, die door de gordijnen vaalde. De oogen van zijn vriend zagen het zonder ophouden.

En zoo ging je dan dood, dacht hij. Zoo maar, zonder een dominee of een dokter, een vader of moeder. Je zou altijd denken dat die er bij hoorden. Maar hier hoefde heusch geen dokter meer te komen. Hij kon òòk wel zeggen, dat Jan niet meer leefde. Hij zei het nog - Tabé, Frits - houd me vast. En toen was er een schok door zijn lijf gegaan en nog in zijn handen was hij koud geworden. Dit was dus de dood.

Opeens sprong hij uit zijn stoel. Jan - zei hij en boog over het bed. Toen liep hij naar het raam en schoof de gordijnen weg. Het schemerde. Hij drukte zijn gezicht tegen het kille glas. Ergens luidde een kerkklok en hij begreep het niet. Maar de zon kwam in het Wèsten op en de stad brandde. Menschen liepen gillend rond, om hun leven. Recht voor hem werd de lichte nacht rood en grillig-bewegend. Brandweerauto's relden door de straten.

En de doode jongen lag daar - een kleine weerglans van den brand in zijn gebroken oogen.

* _* *

[p. 202]

De vriend wankelde als in droom de trap af. De lucht buiten sloeg over hem met rillende kreten van allen kant. Zòng er iemand? Hij had ook zoo weinig geslapen. De hemel bewoog en een agent rende tegen hem aan. Toen zag Frits klaar. Jan sterft - zei hij tegen zichzelf. En ze konden het zoo goed samen vinden, op hun kamers. Maar nu brandt de stad af - de waterstralen van de brandweer ruischen in machteloos schoonheidsvertoon. Waar zal hij heengaan? Op den hoek van de straat - neen, naar het pleintje zal hij gaan. Hij schreeuwt door zijn handen als trechter. Jan! Te hard. Maar er roepen immers méér menschen!

Iemand stoot hem voorzichtig aan, zijn oogen ontmoeten een geroerden blik. Misschien - eh - kan ik u hèlpen? - vraagt een man, een oude man al, een heer, grijs en met een puntbaardje, blootshoofds en op pantoffels. Zij roepen sámen.

In de oogen van den dooden jongen licht de brand, waaraan een stad te gronde gaat. Op een pleintje roept een groepje menschen.

Het vuur wint.

* _* *

Beieren, de klokken van de stad. Alle kerktorens trillen in klanken. Hard ontwaken de verste wijken. Brand in de voorstad! De burgemeester geeuwt boven een gouden keten. De driejarige Johanna V. wordt door haar vader van driehoog náást het valscherm gegooid. En dan duikt hij zelf ook maar met zijn hoofd op de steenen.

Het is eigenlijk jammer, dat het al bijna ochtend is. Een nachtelijke brand is feeëriek. Dan stort een huis in, voorover. De hemel loeit. De brandweerlui maken zich hoogstens belachelijk.

Jan roept Frits. De menschen hebben hem met zich meegevoerd, vragend, en wèèr, wanneer hij stug zwijgen blijft, slechts verbaasd kijkt naar links, naar rechts, het instortende huis. Een groote balk staat in een halven rechten hoek tegen een lantarenpaal aan en gloeit rood, zonder variatie. Hij roept niet meer, hij is schor en moe. Houd me vast - zegt Jan nog. En hij geeft bloed op. En - ik zal vanavond maar niet naar boksles gaan. Dan gaan ze samen naar de bioscoop.

[p. 203]

Of het aangestoken is, wordt er fluisterend gevraagd. Het brandt flink, dat is de eenige werkelijkheid. Een hoop vlammen - een houvàst. De wind steekt feller op. Kragen beschermen huiverende gezichten en soms is het vuur te schel voor de oogen. Vonken spatten. Een bed - een smal bed met heel glad gestreken dekens, een bleeken jongen. Het raam omlijst de wereld van een doode. Die wereld is beneden vuur en angstkreten, daarboven eindeloos. En het raam meet één bij anderhalven meter. Er zullen vannacht méér menschen sterven.

* _* *

Frits spreekt met ja en neen tegen een man, dien hij met enthousiaste oogen aankijkt. De man rilt, maar Frits merkt dat niet. En de man weet weer niet waarom Frits zoo gek doet Ze loopen samen tusschen plassen water en soms plotseling neerwaarts stekende vlammen. De man praat in angst; hij heeft een baard van twee weken en vluchtige oogen. Kom, zegt hij - en ach en haalt zijn schouders op. Frits vertelt hem van Jan. Ja - we gingen veel uit, samen. En èèn keer in de maand naar huis.

Een meisje dat langs loopt is het vriendinnetje van Jan. Ze vraagt waar hij is en Frits schrikt opeens. Het meisje grijpt de revers van zijn jasje en schudt hem. Dan gooit hij haar ruw van zich af. Jan is dood, zegt hij. Houd je mond - hijzelf heeft nieteens gehuild. Maar je moest wèl de groeten van hem hebben.

Oh.

Als het dag was zouden de menschen om haar lachen, want ze heeft niet veel meer aan dan een pyama. Omdat ze huilt neemt Frits haar bij den arm en de man gaat ook mee.

En ze loopen altijd maar door. Het vuur wint, er branden straten. De vlammen steken overal scherp en hoog op. Maar nu het lichter wordt, kleuren zij met minder effect tegen den grauwig-valen hemel. Wolken sluiten den einder in het Oosten, waar de zon achter blijft.

Zoo gaan ze de voorstad uit. Frits en Marietje en de man. Marietje in het midden en de jongen en de man gearmd links en rechts.

Marietje vraagt nog altijd naar Jan, maar haar oogen knipperen

[p. 204]

steeds meer en ze heeft het koud, al gloeien haar wangen. Frits loopt in een grooten droom. Alleen de man is er heelemaal en hij is nòg een droevige figuur. Hij heeft den brand aangestoken.

Dat zegt hij als Marietje slaapt met haar hoofd tegen Frits' borst gevlijd. Ze ziten in een dorren boomgaard, ergens vergeten in het heuvelachtige land. Wàt brand - zegt Frits en hij kijkt naar het blonde haar van Marietje, steil en beneden krullend. Ze heeft een blank gezicht en Jan vond haar erg lief. Nu is Jan dood. Hìj zal haar voortaan beschermen. Dat heeft Jan ook nog gezegd - dat hij met Marietje trouwen moest en haar de groeten doen. Brand? Zijn hand strijkt moeilijk over zijn voorhoofd. Hij glijdt nog wat achteruit tegen den boom. De twee kinderen slapen.

De man haalt zijn handen uit de zakken van zijn jas en houdt hen in het licht. Dan ruikt hij eraan. Hij staat op en kijkt terug, den weg dien zij gekomen zijn. Maar de stad kan hij hier al niet meer zien. Boven de heuvels in de verte spant alleen een roode gloed. Hij trekt zijn schouders op en gaat weer naar Frits en Marietje. Hij wil hen niet wakker maken en schrikt van een krakend takje, het geritsel van de dood-droge bladeren onder zijn schuifelende stappen.

Het hoofd van Frits slaapt in de haren van Marietje. Zijn armen zijn om haar been geslagen. De man trekt zijn jas uit en legt die over hen heen.

* _* *

De stad is geschokt. De voorwijken zijn uitgebrand en niemand begrijpt er iets van. Frits gaat met Marietje en den man langs den weg die tusschen de heuvels slingert. Nu hij wakker is heeft hij honger en Marietje huilt weer. De man zwijgt en zijn opeengeklemde lippen dwingen hen tot voortgaan.

Dien dag zien ze tòch de zon. Als er licht door de wolken breekt, gaan ze een klein huisje binnen, een cafétje boven op een heuvel.

Arme vluchtelingen, hebben de weinige voorbijgangers gedacht en zoo denkt de waard er misschien ook over. De man praat met hem. Frits en Marietje staan erbij, dicht tegen elkaar aan. Frits denkt. Jan gaat dood en de hemel brandt en in de stad ontmoet

[p. 205]

hij den man met het gore gezicht. Hij ziet de rafels van zijn broekspijpen nu pas, zijn jas is kaal. Een landlooper. En wat zei hij toch van dien brand?

Ze mogen bij den waard aan tafel komen eten. De kamer is wazig van warme etenslucht. De waardin kijkt hen meewarig aan. Frits zit tusschen Marietje en de dochter, een groote, jonge vrouw met volle lippen en een mooi gezicht. Hij vraagt zich af hoe oud hij was, gisteren. En gisteren is lang geleden....

Zijn handen beven boven het witte tafellaken. De zon schijnt schel in de kamer. Er valt een aardappel van den lepel, zijn heele lichaam begint te gloeien. De dochter neemt den lepel en schept zijn bord vol. Zij kijkt hem even aan, hij eet snel en verward. Af en toe hoort hij de stem van den man, die altijd door praat over den nacht die hen drieën ongelukkig maakte. Dat is wààr - denkt Frits. De man spreekt moeilijk, met een matheid die Frits doet bedenken dat hij wel erg veel verdriet moet hebben. En wat is hij goed geweest, voor hem en Marietje. Die eet maar stilletjes, de waardin vult haar bordje telkens opnieuw.

Na het eten drinken ze wat. De dochter zet donkere flesschen neer. De man kijkt laag over de tafel. De jonge vrouw slaat haar oogen fel op. Haar verwijt treft hem over het hoofd van Frits.

Ze drinken. De dochter schenkt. Haar vader heeft haar Marja genoemd en opeens is er bijna niemand anders meer in de kamer. Haar soepel bewegen, als zij zich buigt naar een ver glas, beheerscht alles en iedereen.

Het brandt in Frits' keel, maar weigeren durft hij niet. Marja gaat recht tegen over hem staan, achter haar is de spiegel. Tusschen hen zijn de waard en de waardin, ook nog de tafel. Zij strekt zich forsch in haar strak-glanzende japon, haar oogen laten hem niet los, het lijkt wel of zij hem iets wil zeggen. Dan heft zij haar glas, de zon fonkelt goud in het rood. En Frits doet hetzelfde. Ze drinken denzelfden wijn. Het brandt in Frits' keel. Marja's oogen branden nog dieper. En Marietje loopt weer huilend achter den ongeschoren man, die zijn hoofd geheven houdt naar de verste heuvels.

Marja is alleen met Frits. Zij staat nu vlak vóór hem. Hij heeft zijn stoel van de tafel weggeschoven, richt zich met moeite op.

De stad brandt en Jan is dood. Marietje, de man. Nu wordt

[p. 206]

hij bang. En hij is achttien jaar! Zijn armen bewegen naar Marja, maar zij heeft hem al gegrepen, knelt hem tegen zich aan, in een wilde verrukking. Zijn mond bedekt zij met haar lippen, zij drukt hem achterover, dat zij bijna vallen. Maar zij houdt hem en haarzelf in het uiterste evenwicht.

* _* *

Hoelang is dit nu geleden? Frits ligt wakker in een breed bed. Rondom wazen de schaduwen van groote vormen. Met een zachten lach drukt hij zijn gezicht in het kussen.

Marja - fluistert hij.

Zij komt voorzichtig de deur in, schrijdt door de donkere kamer naar het bed. Haar wijde japon ruischt. Zij ziet den jongen aan. Marja, zegt hij en probeert rechtop te gaan zitten. Zij lacht en neemt zijn hoofd tegen haar borst. Dit is de groote verteedering.

* _* *

Twee landen liggen naast elkaar. In het grensgebied van het eene is een halve stad uitgebrand. Twee douanen zijn dien nacht in de verwarring doodgeschoten op hun post, er is een kapitaal aan wapens gesmokkeld òòk. Maar officieel weet men niets beter te doen dan te zwijgen. De politieke toestand is gespannen. Daarom slapen Marja en Frits nu ook samen in een hotel in het àndere land en de man met Marietje in een volkslogement in dezelfde stad. De man is de vader van Marietje en heeft ook den brand gesticht, maar geen van beide waarheden zal Marietje ooit heelemaal kunnen begrijpen. En de man kent Marja, maar die is een dame en hìj slaapt in een volkslogement. Wanneer zij hem een enkelen keer opdrachten geeft, kan hij zijn oogen altijd moeilijk bedwingen. Maar Marja is jong en in de natuur volgroeid, de mannen van de steden, die haar bewonderen, vervelen haar omdat het geen mànnen zijn en kerels als hij stinken altijd. Soms is zij droevig en zou zij dood willen zijn. Zij zegt zichzelf dan dat ze te veel fortuin heeft gemaakt.

Maar tegenwoordig is zij een godin, want Frits wil overal wel voor haar knielen. Eerst heeft ze het van zichzelf vreemd gevon-

[p. 207]

den dat ze dezen jongen meegenomen heeft - dien eersten dag was ze wat grillig - maar nu zou ze hem niet meer kunnen missen. Hij heeft bijna geen verleden - soms praat hij over een dooden vriend en hij ziet haar smeekend aan wanneer hij den naam van Marietje noemt. Voor de rest is hij een groot, zwijgend kind, dat leeft in haar heerlijke verdooving. Zij zorgt voor hem als een moeder, op haar dringende kussen na is hun omgang kuisch.

* _* *

Op een morgen, als ze zitten te ontbijten, is er telefoon voor Marja. Zij praat nerveus twee talen door elkaar en vloekt ter zijde. Dan gooit ze den haak neer en gaat weg, met een enkel woord. Wanneer een blauwe limousine de straat uitschiet, staat Frits met een ernstig gezicht boven aan het raam.

Gisteren is Marja met hem naar een dokter gegaan, die hem veel vreemde vragen heeft gesteld en hem onderzocht, terwijl Marja zijn hand vasthield. En daarna, toen hij zich aankleedde, heeft de dokter een lang en gefluisterd gesprek met Marja gevoerd. 's Avonds is ze heel lief voor hem geweest en niet uitgegaan zooals anders. Soms hield ze met praten op en keek hem nadenkend aan. Wanneer zijn blikken dan wegdwaalden, schuw voor dien fellen gloed, kuste zij hem inniger dan ooit en 's nachts huilde ze, terwijl zij hem woest tegen zich aan drukte.

Frits voelt zich loom en weemoedig. Het is waar dat hij zich van vroeger haast niets herinnert. Soms schemert het doodsbleeke gezicht van Jan tegen een valen brandhemel en ziet hij den weg tusschen de heuvels in den morgen, den man en Marietje. Maar bij Marja begint alles.

De telefoon. Frits luistert verward.

Marja zegt: Frits?! Help!

Er flitst iets dòòr hem. Zijn oogen staan strak en zijn vuist knijpt den haak, zijn nagels dringen in het volle vleesch van zijn hand. Waar? Zijn stem snijdt.

Buiten de stad, in het bosch. Noorderstraatweg. Gauw.

De lijn breekt.

Hij loopt de trappen al af. Hij weet het nu weer van vroeger; zijn boksles, de voetbalclub. Hij is weer de wilde jongen met het

[p. 208]

kracht-rekkende lijf. Wéér ziet hij het klaar en begrijpt. Woorden van de laatste dagen sluiten aaneen. De brand, de man, Marja. Er is ook over douanen gesproken, oorlog en ministers. Er was veel bezoek en gisteren is Marja nog hoog uitgevaren tegen een heer met zwart-glanzend haar en een gele jas.

Noorderstraatweg, bosch - zegt hij tegen een taxichauffeur. De wazigheid van zijn gedachten is verdwenen. De dokter moet zich gisteren hebben vergist, maar Marja heeft in ieder geval niet voor niets gehuild.

Is er een huis in het bosch? vraagt hij. Ze doorkruisen het naar willekeur.

De blauwe limoesine.

Frits grijpt naar het stuur. Hier. Zoo is een botsing niet te vermijden. De taxi kraakt remmend op den stilstaanden wagen. Maar Frits duikt al door het portier. In de hooge dennenlaan staat een restaurant. De geuren van den herfst snuift hij nog op als hij de vestibule inrent. Hij loopt een man ondersteboven en herkent een kreet. Ja! roept hij.

Hij schopt twee deuren open en springt dan de trap op. De chauffeur van de taxi is ook al achter hem. Het is een jonge vent. Schadevergoeding en vracht vergeet hij wanneer hij Frits verwoed vechten ziet met twee mannen, in den nawalm van een revolverschot. Hij duikt er begeerig tusschen. Frits draagt Marja de kamer uit met den stoel waarop zij vastgebonden zit. Wanneer hij haar losgesneden heeft, is het linker-oog van den chauffeur blauwgeslagen en ligt een van de mannen met een gebroken gevoel onder aan de trap te tieren. Marja sist een waarschuwing en slingert een mes in den rug van den ander. Die valt òòk, verdwaasd. De man dien Frits in de vestibule omverliep is juist halverwege de trap gekomen en wordt door hem meegesleept.

Nu handelt Marja. Naar beneden, vlug. De blauwe limousine heeft alleen maar een verbogen achterspatbord. Zij stuurt. Zij razen naar de vrijheid - de chauffeur zit bescheiden achterin.

Marja neemt haar ontslag uit den spionnagedienst. Zij wil gelukkig en stil leven met Frits, die weer heelemaal gezond is.