De Nieuwe Gids. Jaargang 53

[p. 185]

De achtergrond des levens Martien Beversluis: ‘Chimera's’ door Drs. W. Keusch.

‘De poëzie is geen zachtoogige maagd.’
(Kloos.)

Eeuwig is de nood der menschheid, zijn onderdrukking, slavernij, verdrijving. Door alle geslachten heen gaan kwellingen, vaak ondergrondsch, nachtmerries van een gemeenzaam geweten, dat zich schuldig voelt, nooit rustende aanklacht voor misdaden van allen tegen allen, moord, leugen, tweedracht, verschijnselen van alle tijden. Beschaving en cultuur, moeizaam resultaat van eeuwen: tenslotte blijkt alles vernis met scheuren en barsten als op oude schilderijen, wier inhoud niet meer herkenbaar is, en waaronder zich de zonde en het euvel, nijd en gier verbergen.

De enkeling en een heel volk, misschien vertrouwden zij een oogenblik op vooruitgang, humanisme, op het goede, het menschelijke of goddelijke, en in zulke tijden werden heerlijke dingen geschapen, dichtwerken, gothieke domen en filosofische systemen; maar steeds drong de eeuwige waarheid weer door, het ‘Unzulängliche’ van deze wereld, het gebrek aan kunnen weten, de dans om het gouden kalf, om succes, macht, rijkdom. En steeds weer hebben de menschen zich in hun manier en gebonden aan de middelen en ervaringen van hun tijd rekenschap gegeven van het noodlot, de krachten en begeerten, die aller leven regeerden. In veelvuldige vormen vond deze erkentenis haar uitdrukking, anders bij Dante en anders bij Goethe, in de oorlogsdichting van onzen tijd of in de geschriften der oude Indiërs.

[p. 186]

In steen gebeiteld liet de middeleeuwsche kunstenaar, die aan Gods heiligdom, de Notre Dame, werkte, ons zijn belijdenis na, zijn angstvisioenen en schrikbare droomen van den nacht, in gene vreemdsoortige figuren, monsters en droomfantasieën, die als chimera's nog steeds gedeelte van het heilige huis zijn. In het steen gevangen zit hier de geheime angst en de verborgen vrees van vele eeuwen. De angst van een geheel volk, van het geheele westelijke Europa van den tijd der middeleeuwen heeft hier haar uitdrukking gevonden. De kunstenaars, scheppers van deze symbolische figuren, zijn niet bekend, maar hun schepping spreekt nog heden ten dage met onverminderde kracht tot ons. Hun gevoel, gebonden aan dezen tijd door zijn oorsprong, is zoo menschelijk en zoo algemeen, dat het ook ons gevoel is, dat wij in deze droomfiguren en onwaarschijnlijke monsters herkennen.

Chimera's, niet in het steen gegrift, maar - als wij nu reeds mogen oordeelen over iets dat voor komende geslachten eerst duidelijk zal zijn - even duurzaam met het geweld van het woord en volmaaktheid van vorm en stijl als boek der menschheid en voor de menschheid geschreven, Chimera's als uitdrukking van de angst, de beweging, onrechtvaardigheden, zondigheid van ons, onze tijd, onze wereld: Dat vinden wij in het laatste werk van Martien Beversluis, de ‘Chimera's, een dramatisch gedicht’.

Wij mogen de persoonlijkheid van den dichter niet buiten beschouwing laten als wij zijn nieuw werk, zoo geheel verschillend van zijn vroegere dichtingen en toch als kiem reeds in hen onthouden, willen begrijpen. Beversluis is een eeuwige zoeker, een ‘faustische’ mensch, die de wereld tracht te doorgronden, niet tevreden met het gezicht tot aan het verschiet, een mensch, altijd weer teleurgesteld, op wegen, die niet tot het doel leiden, onder menschen, die niet zijn wat zij lijken, een godzoeker en mensch-zoeker. Een leven heeft hem gedeukt en gerijpt, heeft dichterlijke droomen verstoord en zijn kunstenaarschap gezuiverd.

Met natuurlyriek begonnen, en hij heeft mooie, klankvolle verzen geschreven, zien wij hem weldra als symbolist, voorzoover deze namen iets hebben te beteekenen. Godsdienstig van oorsprong sleept hem een voelend en ontvlambaar hart tot de politiek, wier alledaagsche intrigues en kleinzielige leiders hem niet voor langen tijd

[p. 187]

kunnen houden. Hij staat nu aan een scheiding. Waarheen gaat zijn weg? Nog is dit niet te overzien. Maar als testament, als bericht van rekenschap over een geleefd leven heeft hij met de ‘Chimera's’ een grensteeken opgesteld, dat terugkeer onwaarschijnlijk maakt en groote verwachtingen voor zijn toekomstige ontwikkeling rechtvaardigt.

Zeer persoonlijk zijn deze gedichten, uiteenzetting van den dichter met de krachten in zich en zijn omgeving. Maar geïnspireerd door de chimera's op de muren van Notre Dame, ‘gehurkte monsters, loodzwaar en gevlerkt’, schrikbeelden, waangestalten van den nacht’, de ‘verharde haat van angstige geslachten’, worden het uiteenzettingen op hoger dan uitsluitend individueel niveau, uiteenzettingen van den mensch met den tijdgeest.

Enkele jaren geleden sprak Beversluis over dichtkunst ‘die geboren is uit het menschelijk verlangen, uit inkeer, en die zoekt naar den achtergrond des levens’. Welnu: Dit is de inhoud der ‘Chimera's’, de achtergrond des levens. Het persoonlijke getransformeerd op het plan van het algemeen-menschelijke en gezien met het oog van den dichter en wijze, ‘de menschheid in haar drift en dorst, haar grootheid en gemeenheid’: Daarover

‘blaast de oordeels-engel naar 't verschiet
over de aarde van vandaag en later,
als over mos en scheuren vliet het water,
dit lied...’

Ekstatisch worden de gedichten voorgedragen en het geheel heeft een ‘apocalyptisch accent’. Meesleepend en hartstochtelijk zijn deze verzen, waarin de dichter afrekening houdt met zijn tijd en de donkere krachten, die haar, den enkeling en heele volken beheerschen.

De dichter, aanvankelijk bewogen door de politieke en economische problemen van onzen tijd, een strijder voor sociale en menschelijke rechtvaardigheid, hij heeft erkend, dat de werkelijke strijd op ander niveau gevoerd moet worden. Niet voordeelen, overwinningen van het oogenblik, brengen verbetering. Niet de uiteenzetting met dagelijksche problemen van politiek en economie

[p. 188]

is het wezenlijke: Dat ligt op het gebied der ethica. Het milieu, waarin de hedendaagsche mensch geplaatst is, is slechts gedeelte van het menschelijke lot. De verandering moet evenwel in het innerlijke van den mensch beginnen. Een ‘Umwertung aller Werte’, de inerlijke verandering van den mensch, niet een schijnsucces, een gedeeltelijke reform op een of ander gebied is essentieel.

Wij vinden dan ook in deze gedichten geen aanklachten, geen aanvallen op personen of instellingen. Onderwerp zijn de angst, de vraatzucht, de heerschzucht, de massa, de leuze. Het zijn tijd-gedichten, omdat de ontwrichting van onze hedendaagsche wereld den dichter de pen in de hand heeft gedrukt, niet omdat bepaalde verschijnselen van onze heendaagsche samenleving worden aangevallen of verheerlijkt.

De wereld-beschouwing, die in deze gedichten tot uitdrukking komt is negatief. De dichter toont niet den weg tot verlossing en hij schildert geen paradijs, dat eventueel mogelijk zoude zijn. Het zijn evenwel gedichten die den enkeling en de velen tot bezinning oproepen, tot herziening van hun innerlijke waarden, tot vernieuwing van hun binnensten mensch. Verzoenend is het laatste gedicht, het diep-gevoelde, ontroerende ‘kleine gebed op de binnenplaats’:

O Heer, mijn hart, half opgericht,
bij 't ingebladerde fonteintje,
hef het weer op en zend het licht
nog eenmaal op dit binnenpleintje.’

‘Een dramatisch gedicht’ noemt Beversluis de ‘Chimera's’, en eigenaardig als deze benaming zoo is ook de behandeling van eigen aard. De problemen op zich zelf zouden veeleer een behandeling als drama vragen, zooals in gelijksoortige omstandigheden de drama's van Schiller zijn ontstaan en moesten ontstaan. Maar wij kunnen onzen tijd met zijn veelvuldigheid van problemen op politiek, economisch en geestelijk gebied niet met den tijd van Schiller vergelijken. Hij is te chaotisch dan dat men zijn vragen binnen de grenzen, die aan een kunstwerk als het drama gezet zijn, zou kunnen beantwoorden. Om den achtergrond van onzen tijd, zijn problemen van verleden en toekomst en van alle gebieden van onze samenleving als werkelijk kunstwerk ons voor oogen te voeren

[p. 189]

moest de dichter een nieuwen weg, een vrijeren vorm zoeken. En blijkbaar heeft hij de oplossing gevonden met een volmaaktheid van vorm en stijl en een souvereine beheersching van de taal.

Willem Kloos schreef eens over een bundel gedichten van Beversluis (‘De Bellenblazer’): ‘Diep-hartstochtelijk, dus als aan zijn dagelijksch menschzijn plots geheel ontvoerd, lijkt hij mij, in deze gedichten tenminste niet te wezen.’ Deze woorden kenteekenen een bepaalde periode van Beversluis zoo goed, dat het beter niet gezegd kan worden. Maar Kloos ziet in hem ook ‘een waarachtige dichter’, ‘immers een van uit zijn eigen zingende psychische diepte schrijven willende.’ De innerlijke kracht van dezen schrijver, destijds ‘een aangename, want wijd-stil bewogene’, heeft zich in de ‘Chimera's’ ontplooid tot waarachtig dichterschap. Zijn menschelijk en artistiek voelen heeft de nadrukkelijkheid gekregen, die noodig is om zijn gedichten uit die individueel-persoonlijke sfeer op te voeren tot hooger, algemeen en menschelijk niveau. Zijn nieuwste werk, belangstelling wekkend om zijn kunstvaardige behandeling, de dichterlijke vondsten, de beheersching van rijm en rhythme, is vooral een boek sprekend tot het binnenste van den mensch. Niet het opwekken van een aangenaam gevoel, het schilderen van landschappen, stemmingen, indrukken, is nu het doel, maar het wakker schudden van den lezer, het bewegen van zijn ziel, de ontvoering van den dagelijkschen mensch naar het gebied van de eeuwige dingen.

Hiermede is Beversluis op een weg gekomen, reeds door de tachtigers voorgeteekend, die zijn kunst los maakt uit het huiselijke, burgerlijke, provinciale, en leidt tot Europeesch niveau, dat slechts zoo weinig Hollandsche dichters wisten te bereiken.