De Nieuwe Gids. Jaargang 53

[p. 343]

De melodieuze ontreddering door Max Kijzer.

De Vreemdeling in uwe poorten, door Eva Raedt-de Canter. - A.W. Bruna & Zoon N.V., Utrecht.

Dit boek behandelt de natuurlijke continuïteit van geslachten. Het geeft de geschiedenis van menschen, die uitgroeien tot individualiteiten en die ieder op zichzelf weer representatief zijn voor bepaalde uniforme kenmerken der familie. Wat de jaren door bij voorouders, ouders, kinderen, kleinkinderen bijna dwingend-causaal werkt, zijn vooral de instinctieve eigenschappen. Op onverbeterlijke manier heeft de schrijfster die excessieve instincten en driften ontleed en verbeeld, die wij de hereditaire noemen.

Alleen een hoogmoedige dwaas of een totaal artistiek onontvankelijke zaal over dit eerbied inboezemende werk geringschattend kunnen spreken. Omdat ik het in sommige opzichten tot de sterkste romans reken, den laatsten tijd in Nederland verschenen, zal ik juist eerst enkele gebreken noemen. Iemand die steeds kritieken schrijft, schijnt nu eenmaal niet meer in staat om zelfs een boek als De Vreemdeling in uwe Poorten volstrekt te kunnen bewonderen. Tegenover de professorale helderheid en strakheid van Vestdijk's cultuurboek (Het vijfde Zegel) laat onze eminente romancière haar beelden wat te vaak door nevelen omhuld. Haar psychologie, uitstekend volgehouden, duikt naar de diepste diepten, maar een onmiskenbare, op zichzelf weldoende poëzie staat een enkele maal de zakelijkheid der menschontleding in den weg. Deze gebreken komen voort uit het buitengewoon moeilijke onderwerp dat de schrijfster voor haar doel koos.

De vreemdeling is de gecompliceerde mensch, die een scheppingskrachtige is te noemen. Hij kan velerlei vormen aannemen. Hij is en blijft de uitzondering, de vreemdeling in de poorten van den

[p. 344]

middelmatigen mensch. Twee oerelementen van deze creatieve persoonlijkheid worden ons in dit boek ontvouwd. In de eerste plaats verbeeldt de schrijfster de vele verschillende vormen waarin zulk een uitzonderingsmensch kan verschijnen. In de tweede plaats toont zij ons evolueerend en historisch aan, dat het wezen van zulk een fantast reeds vele geslachten van te voren onafwendbaar wordt bepaald. In zijn onverwrikbare afgestemdheid is hij voorbestemd. Deze lichamelijke en geestelijke gepraedisponeerdheid komt voor in den vorm van misdadigheid. Het crimineele complex, bij het jonge kind duidelijk merkbaar, is dan blijven domineeren. Scheppend en dus een uitzondering is de kunstenaar. De verfijnde, de melancholische, de droomer of de zakelijk-nuchter styleerende. Een andere vorm is de pierewaaier, de alcoholist, de melancholicus, die niet genoeg heeft aan zijn eigen lyrische invallen of improvisaties. Het komt voor als edele, begrijpende en zich met alles verzoenende menschelijkheid, die pardonneert, omdat zij licht ziet, waar de benepen mensch naar donkere plekken kijkt. De artistieke waanzin, de geestelijke en echte dronkenschap, de crimineele hartstochten bij het artistieke kind aanwezig, heeft Eva Raedt-de Canter ons met romantische teederheid en toch stoer en sterk reëel waar gemaakt. Haar boek leert, dat voor den fantaisist het goede naast het slechte ligt, het hoogste geluk naast het venijnigste moeras. Door het lot wordt de liefdevolle, scheppende mensch bepaald en hij is er zoo afhankelijk van, dat het (zoo het al te eenzijdig gericht is) onverbiddelijk tot een noodlot moet worden. Haar boek is niet een teruggaan naar de natuur, dus de lange weg, die leidt van Jean Jacques Rousseau naar Knut Hamsun, maar het leert ons dat de menschelijke geest zijn oernatuur nooit kan verliezen. In de verfijnde geestesstructuur van den artistiek gevoelige, van den dichter, den musicus, den improvisator en den avonturier-zwerver leven de meest primitieve oerdriften eveneens het felst. Zijn geest zinkt tot de mijmering en den occulten droomtoestand terug. Zijn liefdesverlangen neemt van de puberteit nooit afscheid en zijn sereenste heimwee wordt erotisch omhoog gestuwd naar vergezichten die een zaligheid beloven. Aan de aarde is de kunstenaar verkleefd, ziekten zijn hem verwant.

Haar boek begint met de beschrijving van boeren. Daar woelen de hartstochten, daar riekt de mest, daar is het naakt, zwoel en dampig als de aarde zelf. Daar is de kleine Karel, de eerste

[p. 345]

vreemde onder de gewonen, een voorganger van de gelukkige geteekenden, die voor hun wanhoop hebben betaald en wier leven een roes is, waarin het beste te snel opbrandt. Van deze oerdrift leven en aan deze oerdrift sterven alle uitzonderlijke menschen, die voortkomen uit het geslacht van dezen Karel. Altijd zal zulk een mensch een vreemdeling blijven voor de onwetenden of wetende Wagners. Zij dragen hun gemoedsmelaatschheid te openhartig en te veel naar buiten. Hun ware interieure litteekens gaat de domme en daardoor wreede menigte achteloos voorbij. Hun gebreken zijn grooter, hun hiaten misschien voor het oog afzichtelijker dan van den gemiddelden mensch. Maar in hun feilen en falen, in hun dronkenschap en maatschappelijke ongeschiktheid, in hun misdadigheid of roekeloosheid zijn zij als geheel meer en vruchtbaarder, eenvoudiger en daarom waarachtiger dan de honderdduizenden door wie zij worden bespot en geminacht. De poëzie, dat is de droom waardoor het leelijkste leven tot schoonheid wordt, maakt hen toch moedig en hun aardsche armoede rijker en vorstelijker dan de bezitters, waardoor zij worden omringd en bedreigd. Deze geslachten continueeren ook in dezen droom. Zij leven mee met de natuur van hun land, met de welluidendheid van de klank en met de weelde van de gobelins, die zij zich in hun misdeeldheid verbeelden. Er is een wisselwerking tusschen de natuur en de altijd op schoonheid wachtende kunstenaarsziel. Er bestaat een liefde en een verlangen naar het goede en het slechte, het rijke en het vreemde, naar de mestlucht van het land en de hypermondaine perversiteit van de groote stad. Hun leven mondt koninklijk uit in de gevangeniscel of het verschrompelt als een bedelaar in de weelderigste salons. Zij leven uiteindelijk alleen met het diepste geheim der aarde, met het onoplosbare raadsel van zon, maan en sterfiguren. De hemelsche sprook dezer geslachten speelt zich af boven het wereldsch riool. Hun maatschappelijk bedelaarschap bezorgt hun onvergelijkelijke trots, geniepige litteekens. Weemoed zet hun ten gronde gaan luister bij. Zij denken zich omhuld met het gewaad van den pelgrim of zij voelen zich de gelukkige carnavalsgangers der menschelijke dwaasheid.

Trots de gebreken, die vooral in een te groote taalweelderigheid culmineeren, heeft Eva Raedt-de Canter een boeiend en belangwekkend boek geschreven.