De Nieuwe Gids. Jaargang 52

[p. 331]

De weg naar de eenzaamheid door C. Cretier.

‘Mein Bruder hält die Einsamkeit für das gröszte aller Erdenübel; acht nicht, vielmehr habe ich mich ihr mit der gröszten Einseitigkeit ergeben.’
Annette v. Droste-Hülshoff.

Er zijn menschen, wier leven van de eerste jeugd af, een weg naar de eenzaamheid schijnt en veelal zijn het de lichamelijk zwakken. Een kind voelt zich buitengesloten van het spel van zijn makkers en zooals het dit verlangend ontvlucht, ontvlucht de latere mensch soms het leven. En als muren van stilte om hem groeien en hij die eenzaamheid te verbreken tracht, is het, als kon hij dit niet meer, wellicht omdat hij haar in zijn diepste wezen, niet verbreken wil.... Als zulk een leven, zien we het leven voor ons van Annette von Droste Hülshoff, de dichteres van het heideland.

Wat weten wij eigenlijk allen van onze eerste jeugd? De jaren gaan over ons heen in een sluimer van slechts half-bewust bestaan en toch zullen die jaren hun invloed oefenen, zullen zij vaak een duidelijk en onuitwischbaar stempel achterlaten. Zoo ook hier. Een zeer zwak kind groeit op in een omgeving, ‘wo schon die laue feuchte Luft den Menschen träumerisch macht’, het land van Westfalen. En zooals Annette's vader ervan houdt, zich in sagen en spookverhalen te verdiepen, zoo groeit ook om het kind een sfeer van geheim.

Ingeboren aard en omgeving schijnen in één richting te leiden voor Annette von Droste, al vormt haar practisch aangelegde moeder ook een zeker tegenwicht. Reeds als zeer jong kind, worden het Annette's heerlijkste uren, wanneer ze naar de ongebruikte uithoeken van het slot kan sluipen, om alleen te zijn tusschen de

[p. 332]

schaduwen van het verleden. En de oude volksverhalen, die een bejaarde dienstmaagd vertelt, worden voor haar sterke fantasie tot een werkelijkheid, die later een groot deel van haar werk beheerschen zal. Naast de eenvoudige kinderwereld van spel en opgelegde lessen, bloeit steeds meer een andere wereld open, een wereld van stilte, waarvan geen oudere weet....

Zoo groeit Annette op en wanneer een eerste, ongelukkige liefde voor een groot deel te bepalen schijnt, wat volgt, dan is dit stellig slechts een halve waarheid. Voor den doorsnee mensch beteekent zulk een liefde in het algemeen niet zoo veel, voor wie reeds vroeg de stilte leerde kennen, is het anders.... Een oogenblik heeft het geschenen als lag het leven open, een menschenhand schijnt het te sluiten, voorgoed soms....

Jaren lang heeft men gedacht, dat dit vrouwenhart nimmer beroerd werd door een jeugdliefde, tot een enkele verdwaalde brief nieuw licht op dit leven wierp en voor wie te zien weet, op dit karakter. Want is niet de stilte, die over het geheel viel, een bewijs ervoor, hoe groot de stilte òm haar reeds was? Hier ligt het verbergen van de diepste gevoelens voor de eigen omgeving, dat den mensch kenmerkt, die tusschen menschen geleerd heeft alleen te zijn.

Slechts een enkele vertrouwde zal Annette zich uiten, dan weer zwijgen, als had het geheel toch niet zulk een diepen, blijvenden indruk gemaakt. En wellicht is er geen document, dat zulk een helder licht op dit leven werpt, als juist die ééne brief. Het is een zelfontleding die vreemd aandoet voor een zóó jong meisje.... Eenzaamheid, het woord staart ons aan uit de meest verschillende deelen van het werk van Annette von Droste. Schetst zij het land van Westfalen, dan is het ‘eine lebhafte Einsamkeit’.... Ziet zij, bij een verblijf in het hoogland, de avond over de bergen trekken, dan is niets vergelijkbaar met ‘die Einsamkeit solcher Augenblicke’....

Vroeg reeds, schijnt het leven bepaald voor Annette von Droste. Jaren lang zal zij de eenzaamheid kennen als een gezel. Zij zal vrienden hebben en haar familie is haar lief, doch wie zal zij zich geheel geven? In elk mensch echter leeft het verlangen, zich over te geven en laat zal een onverwachte opstand komen. Voorloopig echter zullen de jaren zich reien in tergende gelijkmatigheid.

[p. 333]

Annette zal alleen zijn met als eenige, werkelijke vertrouwde het land van Westfalen, het vlakke land, waarover zich een hooge hemel welft. In een groot deel van haar werk vinden we dit land, in haar ‘Heidebilder’, haar ‘Judenbuche’, in haar ‘Bilder aus Westfalen’ en ‘Bei uns zu Lande auf dem Lande’ in het bijzonder.

En moeilijk zullen we zuiverder natuurbeschrijving vinden dan hier. Daar is het zien van het kleine leven van kevers en bonte vlinders, van zich reppende bijen en deftige hommels en dan staat daar weer het machtige, zon-overhuiverde land in zijn geheel, het land, dat zij zóó zeer lief heeft.... En tusschen die natuurbeschrijving duiken stemmingsbeelden op van zulk een kalmte en helderheid, dat zij zelfs in onze jachtende dagen nog een oogenblik stil kunnen maken.

‘Als jüngst die Nacht dem Sonnenmüden Land
Der Dämmerung leise Boten hat gesandt,
Da lag ich einsam noch in Waldes Moose.
Die dunkle Zweige nickten so vertraut,
Zu meiner Wange flüsterte das Kraut,
Unsichtbar duftete die Heidenrose....’

Zoo kan slechts de stilte beschrijven, wie haar beluisterd heeft in haar zuiverste diepte. Doch niet altijd geeft de natuur ons vrede.... Wanneer de nevels trekken over de landen, vlucht het kind voor der ‘Heidemann’ en voor den onrustigen mensch kan een wijde hemel tot een somber raadsel worden.... De eenzame mensch leeft diep. Eenzaamheid maakt bewust, leidt tot zelfontleding, die in haar uiterste een vloek kan zijn. De eenzame mensch ziet zichzelf en wie tot zelfbeschouwing komt, is dikwijls dicht bij Godsbeschouwing. En dan is daar de twijfel aan God, die Annette von Droste tot een kwelling wordt. Zoo is ‘Das geistliche Jahr’ als een gevecht met God, om het geloof in Hem, ook al weten we, dat slechts weinige der verzen ‘geïnspireerd’ ontstonden.

Zoo leeft en denkt Annette von Droste en steeds dieper wordt de stilte rond den mensch, die alzoo denkt en leeft. Doch plotseling kan het verlangen uitslaan naar het leven der anderen, een verlangen, dat niet gedoofd wordt door den trots, dien het alleenzijn geeft. In Levin Schücking, zoon van een gestorven

[p. 334]

vriendin, meer dan vijftien jaar jonger dan zij, zal Annette den man vinden in wiens geest zij eigen geest weerspiegeld ziet: ‘Blick in mein Auge, ist es nicht das dein?’ Doch de tijd is voorbij. Twee menschen, die elkaar wellicht hadden kunnen vinden, zijn door den tijd elkaar voorbij gegleden. Geen band zal ooit tusschen hen bestaan. Doch wat het verstand weet, loochent vaak ons diepste wezen. Annette leeft op, als verjongd. Zelfs haar kwijnende gezondheid kom tot nieuwen bloei en het verlangen te willen leven dringt zich naar voren. In korten tijd zal een schat van lyriek ontstaan als zij heel haar overige leven niet gaf.

Heeft ooit een verhouding tusschen hen bestaan? In den vulgairen zin stellig niet. Voor een karakter als Annette zou het onmogelijk zijn geweest. Zelfs heeft men erover getwist, of heel haar gevoel voor hem, niet slechts vriendschap was. In enkele brieven echter, breekt een verlangen door, dat nauwelijks twijfel laat. En kan hij geen geliefde zijn, dan wil zij een moeder over hem worden. Levin zal haar zijn ‘Mütterchen’ noemen. Hoe anders echter klinken haar woorden ons weer tegen, wanneer hij trouwt.... En niet geheel geledigd is de kelk, met Schückings huwelijk.... Kort daarna verschijnt zijn eerste roman, waarin hij den adel van Westfalen schildert en onverbloemd toestanden doet zien, waarvoor, naar algemeene meening, slechts Annette von Droste hem de gegevens verschaft kon hebben.... Wie geen geliefde kon zijn, had een vriend kunnen blijven, de vriend toont zich, voor Annette's gevoel, een verrader.

In bepaald opzicht is voor ons allen het leven een weg naar de eenzaamheid, eenzaamheid, die samen gaat met de stijgende bewustheid van ons mensch-zijn. Voor den doorsnee mensch echter voert die weg niet zoo diep in de stilte.... In het leven van Annette von Droste is het, als moest alles samen werken, om de eenzaamheid te verdiepen.... In weinige maanden is zij jaren ouder geworden en ook haar geest bezit niet meer de kracht van eertijds. Slechts onbeheerschte woorden lezen wij over een en ander. Woorden als van een snikkend kind, dat er niet meer bij denkt, wat het zegt, woorden van een hart, dat nog een oogenblik in verzet komt, voor het de rust vindt, die het einde is van elk werkelijk geleefd menschenleven.