De Nieuwe Gids. Jaargang 52

[p. 429]

Het gedicht door Max Kijzer.

Een dichter biecht.

Hij verklaart niet volgens de gewone verstandelijke methode; hij openbaart.

Elk gedicht is saamvattend teeken, plaatsbepaling van mensch en ding in de ruimte, hun verhoudingen tot elkaar, met de exacte preciseering van het getal èn organischen inhoud. Als symbool is het kosmisch, dus irreëel in den gewonen zin van het woord. Als taalproduct is het bestendig waarneembaar, dus existeert het. De inhoud van een gedicht is nawijsbaar in het samengaan van feitelijke noembaarheden en een typischen toestand van de menschelijke ziel, die men met sfeer (stemming) het beste kan benaderen en die in de taalformules tot uitdrukking komt.

In iederen mensch zijn krachten aanwezig die hij zelf niet kent. Voor het groote verraad van zichzelf aan anderen zorgt het onvervangbare, plasticeerende woord. De raadselen onzer meest verborgen aandoeningen komen door een ruimtelijke reactie in den tijd te voorschijn. De aarde ontketent het tijd-overschrijdende.

Een gedicht is een op zichzelf bestaande eenheid, die door middel van het primair abstracte: de taalplastiek, leven suggereert. Het taalgelaat, waartoe de interpunctie, de woordplaatsing, de kleur van inkt en papier en de vorm van de letter eveneens behooren, is aan de feitelijke en atmosferische inhoudelijkheid verbonden als de huid aan een lichaam. Zooals de huid van mensch en dier het uiterlijk: schoonheid, leelijkheid, jeugd of ouderdom mede bepaalt, zoo zorgt de taalplastiek voor het physiognomische gedeelte van het gedicht.

De huid van een mensch bijv. is uiterlijk en tegelijkertijd meer

[p. 430]

dan uiterlijk, want de voorstelling die men van een menschexemplaar verkrijgt is evenzeer aan de huid gebonden als aan de modeleeringen van neus, borst, spieren, kleur der oogen enz. Een gestroopt, mooi menschexemplaar geeft toch een geheel anderen en bepaald veel leelijkeren aanblik dan een gaaf exemplaar van den mensch. Een gestroopt, mooi exemplaar zal door ons spontaan reageerend aesthetisch waardeeringsvermogen leelijker bevonden worden dan een leelijk exemplaar, waar de huid nog gaaf aanwezig is. Doch we behoeven zoo ver nog niet eens te gaan. Elke verminking van het uiterlijk, van datgene wat wij onmiddellijk als buitenkant gewaar worden, zal een vermindering van onze, schoonheidswaardeering voor het geheel ten gevolge hebben. Een totale verminking doodt het leven, omdat het zoogenaamde uiterlijk altijd meer is dan buitenkant. Het behoort tot het volledige leven, tot de totaliteit van een dierlijk organisme bijv. Een analogen toestand treffen wij nu bij het taalorganisme aan dat wij gedicht noemen. Zijn (taal)-vorm is van zijn (feitelijke en atmosferische)-inhoud niet te scheiden.

Kloos en zijn mannen hebben ons deze oer-waarheid het eerst voorgehouden. Kloos heeft ons dit bijna tastbaar bewezen én met zijn sonnetten én met zijn aesthetische formules. Het is de belangrijke erfenis, die de Tachtiger eens zal nalaten. Waar de stijl van het gedicht verminkt aanwezig is, de taal rhythmisch of plastisch hapert, beteekent dit onherroepelijk: inkrimping van het poëtische leven van dit vers. Beschadiging van het gedicht-gelaat verwekt spontaan vermindering van onze algeheele aesthetische waardeering. Taal-onvolkomenheid suggereert onmiddellijk levensonvolkomenheid. Waar de emoties en sensaties zich het meest volkomen weten te dekken door het Woord, dat wil precies zeggen: waar zij de kleuren en de klanken verkrijgen die zij behoeven, kan men van een harmonische kunstprestatie spreken.

Zonder taalmacht, hoe groot de fantasie ook zijn moge, geen harmonische grootheid. Zonder fantasie, hoe groot de taalmacht ook blijken moge, komt nimmer een kunstwerk, dus een werkelijk gedicht tot stand. Het surplus dat een kunstvoorwerp bezit op een gewoon voorwerp is de scheppende kracht van den maker, die erin tot uitdrukking komt. Het surplus van een gedicht op

[p. 431]

een rijm is eveneens de fantasie, het creatieve, dat zich erin verwerkelijkt.

Een gedicht bestaat uit acoustische, muzikale en uit visueele, plastische elementen. Het is somtijds overwegend plastisch, somtijds overwegend melodisch. Een schitterend harmonisch samengaan van beide treft men aan in Gorter's Mei, de Jeugd-sonnetten van Kloos en De Modderen Man van Karel van de Woestijne. Overwegend melodisch zijn enkele verzen van jan Engelman, plastisch is het gedicht van Slauerhoff en Marsman. Melodisch is Verlaine, plastisch Stefan George.

In de fantasie wordt het leven vergroot, de nacht tastbaar, de droom concreet. Grenzen verdoezelen, de ziel haalt adem, het voorwerp wordt magisch. Een nuchtere lantaarnpaal leidt een heroïsch leven in de eenzaamheid van den nacht. De horizon wordt zichtbaar. Verhoudingen vervallen, het eigen ik wordt gefixeerd als een punt in de ruimte. Nieuwe verhoudingen vragen om uitdrukking. De mensch tot de aarde, de aarde tot Mars, het hemelruim tot God. De wereld wordt welluidend, de lucht oker, fantastisch vuur de daken der huizen in de zon. Men keert terug tot mineraal en kristal. Het herinneringsvermogen wordt occult, het verlangen metaphysisch. Met de fijnste van zijn nerven voelt de kunstenaar zich verplaatst in het volkomen leven dat eens moet geweest zijn, zonder lust en verlangen, zonder pijn en vertwijfeling. Het gehoor wordt duizendvoud en het gezichtsvermogen eveneens.

De naar binnen geprojecteerde waarneming voert tot aesthetische gewaarwording. Deze laatste heeft de zucht tot veruitwendiging als metgezellin. Het creatieve element maakt het kijken tot zien, het visueele tot het visionnaire. De fantasie verbrijzelt elken dam; elke maat zou inderdaad overschreden worden, maar.... even dwingend als de neiging naar het ongebreidelde is de macht om dit teveel te beperken, terug te dringen tot de juiste maat die het kunstorganisme behoeft.

Het gevoel is het zout van het leven, de fantasie het zout van de kunst.

Het verbeeldingsleven is de werkelijkheid van den kunstenaar. Geen cerebraal aangelegd mensch, al is hij met het rijkste vernuft gezegend, zal deze fata morgana van de ziel ontdekken.

[p. 432]

De kunst wortelt in de sexualiteit. De drift van sexueele ontwaking en daad herkent men ook in de vervoering van den heilige en den kunstenaar. Het is het natuurlijke bestendigings- en vernietigingsproces van het leven en van de gechargeerde en gevormde levensessentie die men kunst noemt.

De aandrift tot creëeren mag tot een innerlijke opvlamming aanleiding geven, alle sluimerende, geestelijke en physische krachten wakker roepen, zooals een woud verheerlijkt ontwaakt op een zomerochtend - de kunstdaad kan in volkomen ziels- en lichaamsrust geschieden. Als elke kunstdaad onttrekt een gedicht zich aan elk ander criterium dan het aesthetische. Nooit kan een gedicht bijv. triviaal zijn, uitsluitend doordat de woordkeus gewaagd erotisch is. Wanneer het eerlijkheid en daarmee een deel van de waarheid uitdrukt in geboetseerde taal, wanneer het fantastisch verbeeld en het in woordteekens levend gemaakte verlengstuk is van ziel en lichaam, is het goed. Technische fouten en andere gebreken zijn hinderlijk, de fantasie beslist.

De fantast is vrij, zooals niemand ter wereld vrij is, gedreven slechts door de scheppende macht van zijn temperament dat zijn eigen wetmatigheid ontplooit. Noodzaak is zijn motief, schoonheid en waarheid zijn geloof.

Het gedicht is de in taalplastiek geopenbaarde ontroering van den fantastischen mensch. De dichter hoort waar hij niet naar luistert, ziet waar hij niet naar kijkt. Het leven maakt hem dronken, de fantasie oproerig, de gedachte aan den dood stil. Het gedicht is een taalmeteoor. Het meldt zich onverwachts en volkomen, streng van lijn, wisselend van gloed, juichend van toon of bezonken en vergrauwd als een nachtvogel. Een kreet is het, een preveling, ootmoedige vraag om een streng Gericht. In het gedicht heeft het eeuwige zich een moment vertijdelijkt.