De Nieuwe Gids. Jaargang 52

[p. 60]

Oswald Spengler door Drs. W. Keusch.

Eenigen tijd geleden kwam in haast alle bladen de korte mededeeling voor, dat de filosoof Oswald Spengler op vrij jeugdigen leeftijd te Muenchen was overleden.

Slechts weinig kranten namen de moeite om nader in te gaan op het werk van dezen man, wiens leerstellingen nog geen 20 jaar geleden een goed deel der beschaafde wereld in opschudding hadden gebracht.

Spengler was een profeet en voor profeten heeft onze tijd blijkbaar niet veel tijd. Wij leven te haastig en te intensief om ons lang bij een onderwerp op te houden.

En toch heeft Spengler, moge men zijn hypothesen en conclusies ook bestrijden, ongetwijfeld in breede kringen grooten invloed uitgeoefend.

Vele van zijn begrippen zijn in de meeste landen - in het bijzonder in Duitschland - in wetenschap en praktijk overgenomen.

De eenigszins sensationeele titel van zijn hoofdwerk ‘Der Untergang des Abendlandes’ is een van de meest gebruikte en misbruikte slagzinnen van onzen tijd geworden.

Spengler was cultuurfilosoof, historicus, als men wil politicus, doch bovenal dichter; daarbij bezat hij op alle gebieden een ongelooflijk uitgebreid en steeds paraat weten, dat het hem mogelijk heeft gemaakt, een zoo geweldige analyse van onze beschaving te geven en op te bouwen, hetgeen hij zijn ‘Morphologie der Geschichte’ noemde.

Als filosoof heeft Spengler in menig opzicht voortgebouwd op theorieen van Hegel, die naast eenige anderen, zooals Goethe

[p. 61]

en Nietzsche, grooten invloed op zijn geestelijke ontwikkeling heeft uitgeoefend.

In de filosofie van Hegel wordt getracht een streng logische ontwikkeling in de geschiedenis te zien. Hegel wil in de opeenvolgende feiten der historie den logischen loop van een geestelijk proces zien. Hij schrijft aan alle ontwikkeling en speciaal in de wereldgeschiedenis een vasten loop in een bepaalde baan voor. Hij gelooft, de wet van actie en reactie en het daardoor ontstaan van iets nieuws niet slechts te vinden, daar waar natuur en mensch handelend optreden, maar in alles wat geschiedt. Door overbrengen der begrippen thesis, antithesis en synthesis op het gebied der historie geloofde hij het middel gevonden te hebben tot verklaring van het verleden en tot berekening van de toekomst.

Het is duidelijk, dat deze ideeen hun invloed op Spengler hebben uitgeoefend, wanneer men in de inleiding tot zijn hoofdwerk leest, dat hier voor den eersten keer het experiment aangedurfd wordt, om geschiedenis vooruit te bepalen.

Hij tracht zijn doel te bereiken door de conceptie van zijn ‘Lehre von den Kulturkreisen’. Door deze theorie gelooft hij een ‘metaphysieke structuur’ van de historische menschheid aan te kunnen toonen.

Zijn theorie komt hierop neer, dat hij in elke cultuur een verschijnsel op zich-zelf ziet, onafhankelijk van andere culturen, een verschijnsel, dat aan bepaalde wetten is onderworpen. Iedere cultuur bloeit onder gunstige omstandigheden uit een landschap op, doorloopt haar ontwikkeling van jeugd over middelbaren leeftijd tot ouderdom, verdwijnt tenslotte plotseling, zooals zij is opgekomen, en gaat onder in den moederlijken bodem, die haar zoolang heeft gedragen, als een plant, die een zomer gebloeid heeft.

Elke cultuur is aan haar landschap gebonden. Slechts in haar kan zij leven en zich tot haar eigenaardigheden ontwikkelen. Overplanting is niet mogelijk.

Elke cultuur staat op zich zelf. Maar het afloopen aller culturen is volgens Spengler aan bepaalde wetten onderworpen, die overal terugkeeren en verschijnselen ten gevolge hebben, die wel steeds in overeenstemming zijn met de eigenaardigheden van de betreffende cultuur, maar toch steeds weer dezelfde ‘typus’ toonen.

[p. 62]

Naar aanleiding hiervan heeft Spengler bijv. op kunsthistorisch gebied voor alle bekende culturen (de Westeuropeesche, Arabische, Grieksche, Chineesche, de Mayacultuur) hun tijd van gotiek, renaissance, classicisme etc. willen vaststellen. En hij is zoover gegaan, dat hij bijv. geloofde perioden van vroegere culturen, waarvan ons slechts gegevens over enkele eeuwen zijn overgebleven, volgens zijn theorie te kunnen bepalen.

Aan den anderen kant meende hij, uit de ontwikkeling der geschiedenis van oudere beschavingen ook voor de toekomstige ontwikkeling van onze - de Westeuropeesche - cultuur een vaste lijn te kunnen aanwijzen. En deze hypothese is het, die tot den titel van den ‘Ondergang van het Avondland’ heeft geleid.

Volgens Spengler is er geen wereldgeschiedenis in den traditioneelen zin van een voortdurend voortschrijdende ontwikkeling van de wereld en haar volkeren. Er bestaat slechts een geschiedenis der culturen. Elke cultuur heeft een bepaalden levensduur en wel in doorsnee van duizend jaren. Na afloop van dezen tijd zal elke beschaving aan innerlijke uitputting te gronde gaan, indien zij niet reeds eerder door uiterlijke gebeurtenissen verstoord is.

Het laatste stadium van een cultuur, hetwelk intreedt in de laatste twee eeuwen van haar duur, noemt Spengler ‘civilisatie’, en dit woord brengt hij in tegenstelling met het woord ‘cultuur’. Het begrip ‘cultuur’ wordt door Spengler gebruikt in den tweeledigen zin van: De heele ontwikkeling eener beschaving van begin tot eind en verder voor de aanduiding van een bepaalde periode uit die ontwikkeling. In dezen laatsten zin is ‘cultuur’ voor hem beweging en leven, civilisatie verstarring van het gewordene, ‘Veraeusserlichung’. De civilisatie is het lot van elke cultuur, dat zij onherroepelijk tenslotte ondergaat. In haar laatsten vorm leidt civilisatie tot barbarisme, tot leven zonder ziel, zonder kunst, dat slechts nog op materieel succes gericht is en alleen nog maar voorstellingsvermogen voor het practische bezit.

En in dit stadium van civilisatie is volgens Spengler onze Westeuropeesche beschaving sinds 1800 getreden. Deze tijd brengt in alle culturen denzelfden typus mensch: intelligent, bruut, irreligieus, onvruchtbaar; deze tijd brengt het imperialisme en de ontwikkeling van weinige groote steden, die in hun tijd het tot

[p. 63]

der wereld in handen hebben: Syracuse, Athene, Alexandrie, Rome, Madrid, Parijs, Londen, Berlijn.

Het land wordt het offer van deze ontwikkeling en door de vernietiging van den drager van de geheele cultuur vernietigt de civilisatie zich zelf en haar grootste schepping, de wereldstad.

Als nieuw opbloeiende cultuur ziet Spengler die van Rusland. En Rusland is op deze wijze op den duur het groote gevaar voor Westeuropa, niet het Bolsjewisme, waarvan Spengler aanneemt, dat het mettertijd door een religieuse beweging zal afgelost worden, maar het Russische volk, dat voor de poorten van Westeuropa staat, zooals eenmaal de Germaansche volkeren voor de poorten van het oude Rome stonden.

Een van de zwaarstwegende verwijten, die men Spengler heeft gemaakt, is, dat zijn wereldbeschouwing noodzakelijk tot pessimisme moet leiden. Wat moeten wij doen, menschen van een laten tijd, wier erfenis door een noodlottigen dwang veroordeeld is tot ondergang, menschen, die volgens Spengler niet anders kunnen dan afbouwen wat eeuwen voor hen hebben tot stand gebracht? Spengler geeft hierop ten antwoord: Dit lot aangrijpen en daaruit het beste maken, dat mogelijk is. En in dit verband verheerlijkt hij den mensch der civilisatie: Geen dichter, geen metaphysicus, maar een feitenmensch, staatsman, generaal, technicus, die onsentimenteel tegenover de taak van zijn tijd staat.

In menig opzicht is Spengler het evenbeeld van zijn grootstadmensch: rationeel, critisch, ontledend. Vreemd staat daartegenover bij hem een zeldzame mystiek, die vooral tot uitdrukking komt in zijn theorie der ‘Kulturkreise’, die opbloeien als bloemen in het moederlijke land.

Zijn werken zijn in een buitengewoon mooie, gave, meeslepende taal geschreven; en ook diegene, die zijn leerstellingen niet erkent, wordt geboeid door zijn overweldigende uitbeelding van enkele cultuurepoches, zooals zijn beschrijvingen van de klassieke oudheid, de gothiek of de Arabische cultuur.

In het kader van dit overzicht is het niet mogelijk op de rijke gedachtenwereld van Spengler in bijzonderheden in te gaan of hiervan zelfs maar bij benadering een beeld te geven. Men moet zijn boeken lezen om te zien, welk een ongelooflijk begaafd kunstenaar en filosoof hier aan het woord geweest is.